Οι ρυθμιστές των τραπεζών σπάνια είναι διασημότητες, αλλά ο Ahsan Mansur, ο διοικητής της κεντρικής τράπεζας του Μπαγκλαντές, αποτελεί εξαίρεση. Από τότε που ανέλαβε τον Αύγουστο, μετά το κύμα διαδηλώσεων που οδήγησαν στην ανατροπή της δεσποτικής πρωθυπουργού Sheikh Hasina, η δουλειά του είναι να ξεμπερδέψει το εγκληματικό χάος που άφησε πίσω της.
Διαπλεκόμενοι μεγιστάνες συνωμότησαν με πράκτορες της στρατιωτικής αντικατασκοπείας για να λεηλατήσουν το τραπεζικό σύστημα, λέει ο κ. Mansur, αποσπώντας 21 δισ. δολάρια. Οι κατάσκοποι βοήθησαν τους μεγιστάνες να εξαγοράσουν με τη βία τράπεζες και στη συνέχεια να εκδώσουν δάνεια στους νέους μετόχους τους, τα οποία, σύμφωνα με τον κ. Mansur δεν αποπληρώθηκαν ποτέ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, λέει, πράκτορες συνέλαβαν μέλη του διοικητικού συμβουλίου εισβάλλοντας στα σπίτια τους και τους ανάγκασαν υπό την απειλή όπλων να παραιτηθούν.
Η λεηλασία των αποταμιεύσεων του Μπαγκλαντές είναι ένα εξόφθαλμο παράδειγμα μιας παγκόσμιας μάστιγας: της άλωσης του κράτους. Αυτό συμβαίνει όταν οι εξουσίες και οι πόροι του κράτους υφαρπάζονται προς όφελος των λίγων. Πρόκειται για μια ευρύτερη έννοια από τη διαφθορά, καθώς περιλαμβάνει πράξεις που δεν φαίνονται παράνομες, αλλά θα έπρεπε. Μπορεί να περιλαμβάνει την αναδιατύπωση των κανόνων προς όφελος των αυλοκολάκων, την επάνδρωση των θεσμών με ρουσφετολόγους, την ευνοιοκρατία, τον εκφοβισμό των επιχειρήσεων ώστε να υποταχθούν στη θέληση των ισχυρών και την κατάργηση των δικλείδων ασφαλείας. Ο στόχος μπορεί να είναι ο αυτοπλουτισμός, ή η ενίσχυση της εξουσίας του δυνάστη, ή και τα δύο.
Η απειλή φαίνεται να αυξάνεται. Το πιο διαταραγμένο κράτος του κόσμου τελευταία, η Ρωσία, αντιμετωπίζεται ως ιδιοκτησία του Vladimir Putin. Η Κίνα υπερηφανεύεται για την πρόοδο κατά της διαφθοράς υπό τον πρόεδρο Xi Jinping. Ωστόσο, σύμφωνα με έναν δείκτη που δημιουργήθηκε από τον Daniel Kaufmann του Ινστιτούτου Brookings, ενός κέντρου μελετών στην Ουάσιγκτον, η άλωση του κράτους στην Κίνα έχει επιδεινωθεί (βλ. διάγραμμα).
Chart: The Economist
Όμως, ο ελέφαντας στο δωμάτιο είναι η Αμερική, η οποία κινδυνεύει από δύο είδη άλωσης: έναν πρόεδρο που διεκδικεί εξουσίες που δεν θα έπρεπε να έχει και μεγιστάνες όπως ο Elon Musk που αποκτούν αδικαιολόγητη επιρροή.
Το να αντιστέκεσαι στην άλωση του κράτους καθώς απλώνεται είναι αρκετά δύσκολο. Το να αντιστραφεί όταν έχει εδραιωθεί είναι ακόμα δυσκολότερο, αλλά όχι ακατόρθωτο. Ο δείκτης του κ. Kaufmann προσφέρει ένα λογικό μέτρο. Συνδυάζει μέτρα για το κράτος δικαίου, την επιρροή των ειδικών συμφερόντων, την έκταση της διαφθοράς και την ανισότητα, με την παραδοχή ότι τα κράτη που έχουν καταληφθεί διοχετεύουν αγαθά στους λίγους. Δίνει ένα στιγμιότυπο μόνο κάθε τρία χρόνια, οπότε αυτά που του διαφεύγουν είναι πολλά. Υποδηλώνει όμως ότι οι αλλαγές στην κορυφή μπορούν να έχουν θεαματικά αποτελέσματα.
Η Ουκρανία βελτιώθηκε αφού εκδίωξε έναν υποστηριζόμενο από το Κρεμλίνο σφετεριστή της εξουσίας το 2014. Αντίθετα, η Ρωσία χειροτέρεψε πολύ καθώς ο κ. Putin έγινε παντοδύναμος: η βαθμολογία της, 90 στον δείκτη του κ. Kaufmann, συγκρίνεται πλέον μόνο με μια χούφτα εγκληματικά κράτη .
Περιστασιακά, η αντιστροφή της άλωσης του κράτους προκύπτει ξαφνικά και επαναστατικά. Στην Εσθονία, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, μια ληστρική κομμουνιστική δικτατορία αντικαταστάθηκε γρήγορα από ένα διαφανές, δημοκρατικό σύστημα. Ο ελεύθερος ανταγωνισμός αντικατέστησε την «οικονομία των υμετέρων». Ωστόσο, στα περισσότερα μέρη η βελτίωση είναι σταδιακή και εύθραυστη.
Τρία πιο πρόσφατα παραδείγματα – το Μπαγκλαντές, η Πολωνία και η Νότια Αφρική – προσφέρουν ένα μείγμα ελπίδας και επιφυλακτικότητας. Το καθένα από αυτά αφορά την αποπομπή ενός ηγέτη ή ενός κυβερνώντος κόμματος που επιδιδόταν σε σφετερισμό του κράτους: την αυταρχική Sheikh Hasina στο Μπαγκλαντές το 2024, το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS) στην Πολωνία το 2023, τον πρόεδρο Jacob Zuma της Νότιας Αφρικής το 2018. Οι χώρες αυτές έχουν πλέον μια κυβέρνηση που είτε είναι αποφασισμένη να προβεί σε μεταρρυθμίσεις (Μπαγκλαντές, Πολωνία) είτε τουλάχιστον διαθέτει ισχυρή επιθυμία να το πράξει (Νότια Αφρική).
Οι παράγοντες που θα επηρεάσουν τις πιθανότητες επιτυχίας τους ποικίλουν. Ο Christopher Stone, καθηγητής δημόσιας ακεραιότητας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, λέει ότι οι χώρες δεν πρέπει να προσπαθούν να τιμωρήσουν όλους τους παραβάτες. Οι διώξεις είναι χρονοβόρες, δαπανηρές και συχνά αποτυγχάνουν. Θα πρέπει να τιμωρούν μερικούς πρωτεργάτες για παραδειγματισμό, αλλά να επικεντρωθούν στη διόρθωση των σάπιων θεσμών.
Κατά τη μεταρρύθμιση θυμηθείτε τον κανόνα «15-70-15». Ο Richard Pennington, ένας μεταρρυθμιστής της αστυνομίας στη Νέα Ορλεάνη, υπολόγιζε ότι το 15% των αστυνομικών ήγαν τη διαφθορά, το 70% συμμετείχε με τον έναν ή άλλο τρόπο, ενώ το 15% ήταν καθαρό. Ο καθηγητής Stone υποστηρίζει ότι αυτή η αναλογία ισχύει σε πολλούς θεσμούς. Η καλύτερη προσέγγιση είναι να απολυθεί ή να παραμεριστεί το βρώμικο 15%, να προωθηθεί το έντιμο προσωπικό και να πεισθεί το 70% που βρίσκεται στη μέση ότι οι κανόνες έχουν αλλάξει. Αυτό μπορεί να γίνει ανά θεσμό, επιτρέποντας τη μέτρηση της προόδου, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην στήριξη περαιτέρω μεταρρυθμίσεων από τους ψηφοφόρους.
Η προσωρινή κυβέρνηση του Μπαγκλαντές στοχεύει σε μεγάλα ψάρια, όπως η Sheikh Hasina, η πρώην πρωθυπουργός, η οποία αγωνίζεται να μην εκδοθεί από την Ινδία. Ωστόσο, έχει αντισταθεί στις πιέσεις των ηγετών των φοιτητών για την απαγόρευση του κόμματός της, Awami League. Αντιθέτως σχεδιάζει μεταρρυθμίσεις στην αστυνομία, τα δικαστήρια και άλλους θεσμούς που έχουν καταληφθεί από τους «κολλητούς» της Sheikh Hasina, πριν από τη διεξαγωγή εκλογών στα τέλη του 2025 ή στις αρχές του 2026.
Στην κεντρική τράπεζα ο κ. Mansur προτιμά επίσης τις μεταρρυθμίσεις από την εκδίκηση. Μπλόκαρε την πώληση μετοχών σε δώδεκα τράπεζες, αντικατέστησε τα διοικητικά τους συμβούλια και ξεκίνησε έναν ολοκληρωμένο έλεγχο. Εν τω μεταξύ, ελπίζει να οικοδομήσει μια νέα χρηματοπιστωτική αρχιτεκτονική για να ενισχύσει την εμπιστοσύνη των επιχειρήσεων και να περιορίσει τις μελλοντικές ευκαιρίες για άλωση του κράτους. Οι προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις θα προστατεύσουν τους καταθέτες των τραπεζών και θα καταστήσουν δυσκολότερη την πολιτική παρέμβαση.
Στη Νότια Αφρική, η άλωση του κράτους ήταν χειρότερη υπό τον κ. Zuma, ο οποίος αφαίρεσε τα ελεγκτικά όργανα και επέτρεψε τη λεηλασία των δημόσιων πόρων. Το κυβερνών κόμμα, το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC), ψήφισε οριακά υπέρ της αποπομπής του το 2017, αλλά οι προσπάθειες να λογοδοτήσει για τη διαφθορά παρέμειναν άκαρπες. Όταν φυλακίστηκε για λίγο το 2021, οι υποστηρικτές του εξεγέρθηκαν και παρέλυσαν τη χώρα, με κόστος ίσως το 0,8% του ΑΕΠ.
Ο Cyril Ramaphosa, διάδοχος του κ. Zuma, επέβλεψε την εκκαθάριση της φορολογικής αρχής και, με λιγότερη επιτυχία, της εισαγγελίας, οι οποίες είχαν αμφότερες αλωθεί. Περαιτέρω ώθηση των μεταρρυθμίσεων δόθηκε το 2024, όταν το ANC έχασε την πλειοψηφία του και σχημάτισε συνασπισμό με τη Δημοκρατική Συμμαχία (DA), ένα φιλελεύθερο σχήμα με σχετικά καθαρό ιστορικό. Η DA ελέγχει τώρα έξι υπουργεία, συμπεριλαμβανομένων των εσωτερικών υποθέσεων και των δημόσιων έργων.
Ο Leon Schreiber, ο νεαρός πολιτικός της εισαγγελίας που διευθύνει τις εσωτερικές υποθέσεις, λέει ότι όταν ανέλαβε η κατάσταση ήταν σοκαριστική. Το διεφθαρμένο προσωπικό πωλούσε πλαστές ταυτότητες, επιτρέποντας την εκτεταμένη απάτη με τα επιδόματα. Οι έντιμοι Νοτιοαφρικανοί δεν μπορούσαν να πάρουν γρήγορα έγγραφα, αλλά δεκάδες Λίβυοι πολιτοφύλακες λάμβαναν με «μαγικό τρόπο» φοιτητική βίζα για να έρθουν και να λάβουν ιδιωτική στρατιωτική εκπαίδευση στη Νότια Αφρική.
Ο κ. Schreiber ξεκίνησε απολύοντας μερικούς από τους χειρότερους παραβάτες. «Πρόκειται για μαφίες», λέει. «Ο υπάλληλος που ανταλλάσσει μια φωτογραφία με κάποιον για να πάρει μια ταυτότητα που δεν δικαιούται – δεν το κάνει [μόνο] μία φορά». Ο κ. Schreiber μιλά για «συνέπειες» για τους πλέον διεφθαρμένους, «ενθάρρυνση εκείνων που… θέλουν να κάνουν το σωστό, αλλά δεν ένιωσαν ποτέ ασφαλείς να το κάνουν», και σαφήνεια ότι η δωροδοκία δεν θα γίνει ανεκτή.
Η ψηφιοποίηση βοηθάει. «Εξακολουθούμε να εκδίδουμε ταυτότητες από τη δεκαετία του 1960 με φωτογραφίες που μπορείτε να τις αλλάζετε με το χέρι»! δηλώνει ο κ. Schreiber, και προσθέτει ότι προσπαθεί να καταργήσει την ανθρώπινη διακριτική ευχέρεια όπου δεν χρειάζεται.
Οι απαισιόδοξοι σημειώνουν ότι ο συνασπισμός είναι ασταθής και θα μπορούσε εύκολα να καταρρεύσει. Επίσης, η πολιτική της «οικονομικής ενδυνάμωσης των μαύρων», την οποία καυτηρίασε πρόσφατα ο κ. Musk, παρέχει ένα προπέτασμα καπνού για πολιτικούς που κατευθύνουν χάρες σε κολλητούς και δεν πρόκειται να καταργηθεί. Οι αισιόδοξοι ανταπαντούν ότι, από τότε που ο βασιλιάς της άλωσης του κράτους, ο κ. Zuma, εκδιώχθηκε, η Νότια Αφρική καθάρισε την είσπραξη φόρων, τις ταυτότητες και ορισμένα δημόσια έργα, τα οποία, όμως, στην πράξη είναι σταγόνα στον ωκεανό.
Η άλωση του κράτους στην Πολωνία σχετιζόταν λιγότερο με την οικονομική διαφθορά από ό,τι στο Μπαγκλαντές ή τη Νότια Αφρική, και περισσότερο με την ενεργητική αρπαγή της εξουσίας. Μεταξύ 2015 και 2023 το κυβερνών κόμμα της Πολωνίας, το PiS, χρησιμοποίησε παράνομες μεθόδους για να αποκτήσει τον έλεγχο των δικαστηρίων και των δημόσιων μέσων ενημέρωσης. Τώρα μια φιλελεύθερη κυβέρνηση υπό τον Donald Tusk,, έναν πρώην ευρωκράτη, προσπαθεί να αποκαταστήσει τη ζημιά.
Οι διώξεις δεν είναι το σημαντικότερο εργαλείο. Η νέα κυβέρνηση άσκησε νομικές διώξεις και έχει ξεκινήσει κοινοβουλευτικές έρευνες για καταχρήσεις υπό το PiS από την αθέμιτη χρήση δημόσιων πόρων έως την παράνομη κατασκοπεία. Οι επικριτές λένε ότι η πρόοδος είναι μικρή, αλλά «αυτή είναι η φύση των ποινικών δικών», λέει ο Adam Bodnar, ο υπουργός Δικαιοσύνης.
Με τις κρατικές εταιρείες μέσων ενημέρωσης έχει σημειωθεί μεγαλύτερη πρόοδος, αλλά με αμφισβητήσιμες μεθόδους. Όταν η νέα κυβέρνηση προσπάθησε να τις εκκαθαρίσει από τους προπαγανδιστές του PiS, ο πρόεδρος της Πολωνίας, Andrzej Duda, σύμμαχος του PiS, άσκησε βέτο στους προϋπολογισμούς τους. Έτσι, οι φιλελεύθεροι έγιναν δημιουργικοί, θέτοντας τις κρατικές εταιρείες μέσων ενημέρωσης υπό εκκαθάριση και διορίζοντας προσωρινά αφεντικά – τα οποία εξακολουθούν να κάνουν κουμάντο.
Η μεταρρύθμιση των δικαστηρίων ήταν ακόμα δυσκολότερη. Το PiS γέμισε το συνταγματικό δικαστήριο με υποστηρικτές, χρησιμοποιώντας παράνομες μεθόδους. Επίσης, διεκδίκησε αντισυνταγματικό έλεγχο του οργάνου που διορίζει τους δικαστές και εισήγαγε έναν τιμωρητικό μηχανισμό για τους δικαστικούς που αμφισβητούσαν την αναβάθμιση του νομικού συστήματος.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο στη μεταρρύθμιση είναι ο κ. Duda. Όταν το κοινοβούλιο ψήφισε δύο νομοσχέδια για την αποκατάσταση της αμεροληψίας στο συνταγματικό δικαστήριο, ο κ. Duda τα παρέπεμψε στο ίδιο το δικαστήριο, το οποίο και τα εξέτασε. Η μεταρρύθμιση θα ευοδωθεί αν το στρατόπεδο του κ. Duda χάσει, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις, τις προεδρικές εκλογές του Μαΐου. Ωστόσο, το παράθυρο της ευκαιρίας μπορεί να κλείσει. Οι επόμενες βουλευτικές εκλογές αναμένεται να διεξαχθούν το 2027 και οι ψηφοφόροι μπορεί να κουραστούν από την κυβέρνηση του κ. Tusk, αν δεν παρουσιάσει περισσότερα αποτελέσματα. Μακροπρόθεσμα, ο Stanley Bill του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ βλέπει μια τάση προς την «πλειοψηφική δημοκρατία», όπου οι διαδοχικές κυβερνήσεις επικαλούνται εξαιρετικές περιστάσεις για να δικαιολογήσουν την επέμβαση στους θεσμούς. Ό μεγάλος φόβος του είναι ότι οι κανόνες μπορεί να διαβρωθούν.
Σε πολλές χώρες, οι επίδοξοι δεσμώτες του κράτους έχουν ένα συναρπαστικό αφήγημα: ότι το βαθύ κράτος είναι μια συνωμοσία, οπότε ένας ισχυρός ηγέτης πρέπει να το συντρίψει. Οι υπερασπιστές του κράτους δικαίου συχνά δεν έχουν κάποιο παρόμοιο αφήγημα να αντιτάξουν – οι εγγυήσεις που διασφαλίζουν τη θεσμική ανεξαρτησία είναι συνήθως απόκρυφες και βαρετές. Ο κ. Kaufmann υποστηρίζει ότι πρέπει να βρεθεί αντίπαλο αφήγημα πάση θυσία.
«Η δημόσια οργή για την άλωση του κράτους πρέπει να αποτελεί το επίκεντρο κάθε προσπάθειας εκρίζωσης», συμφωνεί ο καθηγητής Stone. Ο πατριωτισμός μπορεί να βοηθήσει. Οι μεταρρυθμίσεις της Εσθονίας ήταν δημοφιλείς εν μέρει επειδή ο κόσμος τις έβλεπε ως μέρος μιας επανάστασης κατά του ρωσικού ιμπεριαλισμού. Οι Νοτιοαφρικανοί συσπειρώθηκαν κατά της άλωσης του κράτους εν μέρει επειδή ορισμένοι από τους ενόχους ήταν ξένοι. (Τα τσιράκια του κ. Zuma ήταν ινδικής καταγωγής.) Βέβαια, ο εθνικισμός μπορεί να είναι αμφίδρομος. Ο κ. Putin και οι μιμητές του φιμώνουν τις ΜΚΟ κατά της διαφθοράς που χρηματοδοτούνται από ξένους με την αιτιολογία ότι είναι «ξένοι πράκτορες».
Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι η αντιστροφή της άλωσης του κράτους είναι εξαιρετικά δύσκολη. Το καλύτερο θα ήταν να μην την αφήσουμε να απλώσει τις ρίζες της εξαρχής.
© 2025 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved. Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com
