Το οικονομικό χάσμα μεταξύ της Αφρικής και του υπόλοιπου κόσμου μεγαλώνει

Το να γεννηθεί κανείς Αφρικανός σήμερα, είναι, από πολλές απόψεις, η καλύτερη στιγμή. Από το 1960, το μέσο προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί από τα 41 στα 64 έτη, μια θεαματική αύξηση της τάξεως του 50%. Το ποσοστό των παιδιών που πεθαίνουν πριν από τα πέμπτα γενέθλιά τους έχει μειωθεί κατά τρία τέταρτα. Το ποσοστό των νέων Αφρικανών που φοιτούν στο πανεπιστήμιο έχει εννεαπλασιαστεί από το 1970. Ο αφρικανικός πολιτισμός αναγνωρίζεται παγκοσμίως. Στη δεκαετία του 2020 οι Αφρικανοί συγγραφείς κέρδισαν το βραβείο Booker, το Prix Goncourt και το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Φέτος η G20 θα πραγματοποιήσει την πρώτη της σύνοδο κορυφής στην ήπειρο, στη Νότια Αφρική. Όλη αυτή η πρόοδος είναι καλός οιωνός για τη νεότερη και πιο ζωντανή ήπειρο του κόσμου.

Από την προϊστορία, επίσης, δεν υπήρξε εποχή που οι άνθρωποι να είχαν περισσότερες πιθανότητες να γεννηθούν Αφρικανοί. Μέσα σε 30 χρόνια, ο συνολικός πληθυσμός των 54 χωρών της έχει διπλασιαστεί, σε 1,5 δισ. Ο ΟΗΕ προβλέπει ότι θα διπλασιαστεί και πάλι μέχρι το 2070. Το μεγαλύτερο μέρος της πληθυσμιακής αύξησης που αναμένεται κατά το υπόλοιπο του 21ου αιώνα πρόκειται να λάβει χώρα στην Αφρική. Αυτές οι νέες γενιές αφήνουν ήδη το στίγμα τους. Τα πολιτικά κόμματα που έχουν τις ρίζες τους στους αγώνες για την ανεξαρτησία του 20ού αιώνα χάνουν την υποστήριξή τους από μια γενιά καλύτερα μορφωμένων και ψηφιακά συνδεδεμένων Αφρικανών. Την τελευταία δεκαετία σχεδόν 30 κατεστημένα κόμματα έχασαν τις γενικές εκλογές.

Η δημογραφία, η αστικοποίηση, η πολιτική και οι καταναλωτικές τεχνολογίες σημαίνουν ότι η ήπειρος υφίσταται βαθιές κοινωνικές αλλαγές. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτές δεν υποστηρίζονται από κάποιον οικονομικό μετασχηματισμό. Αντίθετα, οι αφρικανικές οικονομίες υπολείπονται ολοένα και περισσότερο από τον υπόλοιπο κόσμο. Το 1960 το ΑΕΠ ανά άτομο στην Αφρική, προσαρμοσμένο για το διαφορετικό κόστος των αγαθών σε διάφορα μέρη (η λεγόμενη Ισοτιμία Αγοραστικής Δύναμης, ή ΡΡΡ), ήταν περίπου το μισό του μέσου όρου του υπόλοιπου κόσμου. Σήμερα είναι περίπου το ένα τέταρτο. Τότε η περιοχή ήταν περίπου στο ίδιο επίπεδο με την Ανατολική Ασία. Σήμερα οι Ανατολικοασιάτες έχουν μέσο εισόδημα επτά φορές υψηλότερο από εκείνο της υποσαχάριας Αφρικής. Το σταθερά αυξανόμενο χάσμα, όταν απεικονίζεται (βλ. διάγραμμα), μοιάζει «με τα σαγόνια ενός κροκόδειλου που χασμουριέται», λέει ο Jakkie Cilliers του νοτιοαφρικανικού Ινστιτούτου Μελετών Ασφάλειας, ενός κέντρου μελετών. Η μία γραμμή ανεβαίνει, η άλλη παραμένει σχεδόν επίπεδη.

Από την άποψη των μεγάλων προβλημάτων του 21ου αιώνα, το γεγονός ότι οι Αφρικανοί γίνονται σχετικά φτωχότεροι, παρόλο που τροφοδοτούν την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού, κατατάσσεται μαζί με την κλιματική αλλαγή και τον κίνδυνο πυρηνικού πολέμου. Με τις τρέχουσες τάσεις, μέχρι το 2030, οι Αφρικανοί θα αποτελούν πάνω από το 80% των φτωχών του κόσμου, από 14% το 1990.

Παρόλο που η ήπειρος φαινόταν να έχει κάνει ένα ελπιδοφόρο ξεκίνημα στον 21ο αιώνα -από το 2000 που η εφημερίδα μας θρηνούσε στο εξώφυλλό της την Καταδικασμένη Ήπειρο, το 2011 πανηγύριζε για το Africa Rising – η αναπτυξιακή έκρηξη ήταν βραχύβια και συγκριτικά αδύναμη. Ακόμα και στις μεθυστικές ημέρες της περιόδου 2000-14, όταν το πραγματικό ΑΕΠ ανά άτομο αυξανόταν κατά 2,4% ετησίως, άλλες αναπτυσσόμενες περιοχές αναπτύσσονταν υπερδιπλάσια και δημιουργούσαν περισσότερες θέσεις εργασίας. Έκτοτε, παρά τις εξαιρετικές επιδόσεις, το εισόδημα ανά άτομο παρέμεινε αμετάβλητο. Η Παγκόσμια Τράπεζα κάνει λόγο για «μια δεκαετία ματαιότητας στις οικονομικές επιδόσεις» στην υποσαχάρια Αφρική.

Η κατάσταση τροφοδοτεί μια αυξανόμενη ανησυχία ότι η Αφρική μπορεί να έχασε την ευκαιρία της. Στη δεκαετία του 2000 οι αφρικανικές οικονομίες ενισχύθηκαν από την κινεζική ζήτηση για εμπορεύματα και την άνοδο της παγκοσμιοποίησης. Η εκτεταμένη διαγραφή χρέους, που ολοκληρώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 2000, σήμαινε ότι οι αφρικανικές κυβερνήσεις μπορούσαν να δαπανήσουν περισσότερα για σχολεία και υποδομές και να λάβουν ευκολότερα νέα δάνεια.

Είναι λάθος να πούμε ότι οι ευκαιρίες που δόθηκαν στην ήπειρο εκείνη την εποχή πήγαν όλες χαμένες. Ο Abebe Selassie, επικεφαλής του αφρικανικού τμήματος του ΔΝΤ υπενθυμίζει σε όσους αγχώνονται για τις τελευταίες κρίσεις στην Αφρική ότι, αν και οι καιροί μπορεί να είναι δύσκολοι, η ήπειρος βρίσκεται σε πολύ καλύτερη κατάσταση από ό,τι στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν ο ίδιος ήταν ένας νεαρός Αιθίοπας τεχνοκράτης. «Αν κάποιος μου έλεγε τότε ότι η Άκρα, η Καμπάλα και η Αντίς, 30 χρόνια μετά θα έμοιαζαν με αυτό που είναι σήμερα, θα πίστευα ότι ήταν υπό την επήρεια περισσότερων από ένα φλιτζάνι δυνατού αιθιοπικού καφέ», δήλωσε σε μια ομιλία του τον Ιούλιο.

Παράλληλα, η περιοχή μπορεί να υπερηφανεύεται για ορισμένες διαχρονικές ιστορίες επιτυχίας. Τα τελευταία 60 χρόνια η Μποτσουάνα, ο Μαυρίκιος και οι Σεϋχέλλες αναπτύχθηκαν με ρυθμούς που συμβαδίζουν περίπου με την αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ αλλού στον κόσμο. Πιο πρόσφατα, χώρες όπως η Ακτή Ελεφαντοστού, η Αιθιοπία και η Ρουάντα σημείωσαν εντυπωσιακή ανάπτυξη, αλλά ήταν μάλλον οι εξαιρέσεις παρά ο κανόνας. Αλλά και οι μεγαλύτερες οικονομίες -η Αίγυπτος, η Νιγηρία και η Νότια Αφρική- υπήρξαν ιδιαίτερα υποτονικές. Ακόμα και πριν την επιδημία της covid 19 και τον πόλεμο στην Ουκρανία, κάποιοι αναρωτιόντουσαν, με τα λόγια του τίτλου ενός εγγράφου που συνυπογράφει το 2019 ο Indermit Gill, σήμερα επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας: « Μήπως η Αφρική έχασε το λεωφορείο;»

Στο μεγαλύτερο μέρος της Αφρικής οι περισσότεροι άνθρωποι είναι φτωχοί και η αύξηση της παραγωγικότητας παραμένει υποτονική. Όσο αυτό συνεχίζεται, ο νεανικός πληθυσμός της ηπείρου δεν θα είναι σε θέση να γίνει η δύναμη της αλλαγής που θα έπρεπε να είναι. «Πρέπει να δημιουργήσουμε θέσεις εργασίας για τους νέους μας», λέει ο Mavis Owusu-Gyamfi, πρόεδρος του Αφρικανικού Κέντρου Οικονομικού Μετασχηματισμού, ενός παναφρικανικού ινστιτούτου πολιτικής. «Δεν μπορούν να συνεχίσουν να χαρακτηρίζονται ως «ευκαιρία» που ποτέ δεν αξιοποιείται». Ο Sir Mo Ibrahim, ένας Σουδανός-Βρετανός επιχειρηματίας, προσθέτει: «Οι ανεκπλήρωτες προσδοκίες, ειδικά για τους νέους, τροφοδοτούν την απογοήτευση και τον θυμό, που, με τη σειρά τους, καλλιεργούν το έδαφος για αναταραχές και συγκρούσεις».

Οι αναπτυσσόμενες οικονομίες με πολλές ευκαιρίες δεν είναι μόνο καλές για την ηρεμία των πολιτών. Είναι επίσης ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η Οικονομική Επιτροπή για την Αφρική του ΟΗΕ αναφέρει ότι 17 από τις 20 πιο ευάλωτες χώρες στην κλιματική αλλαγή βρίσκονται στην Αφρική. Το 2024 οι ξηρασίες και οι πλημμύρες που συνδέονται με τη φάση El Niño της El Niño – Νότιας Ταλάντωσης, ενός φαινομένου τροπικών καιρικών συνθηκών που αλλάζει τα δεδομένα, έδειξαν πόσο ευάλωτα είναι τα μέσα διαβίωσης των αγροτών στις ακραίες κλιματικές συνθήκες. Οι πλημμύρες εκτόπισαν 4 εκατομμύρια ανθρώπους και έκλεισαν χιλιάδες σχολεία. Ο Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός του ΟΗΕ, υπολόγισε ότι οι αφρικανικές χώρες εκτρέπουν έως και το 9% του προϋπολογισμού τους για την αντιμετώπιση τέτοιων κλυδωνισμών. Εάν η παγκόσμια θερμοκρασία αυξηθεί περισσότερο από 2°C πάνω από ό,τι ήταν τον 19ο αιώνα, τα έσοδα των αφρικανικών καλλιεργειών, σύμφωνα με πρόσφατο έγγραφο του Philip Kofi Adom για το Κέντρο για την Παγκόσμια Ανάπτυξη, ενός Κέντρου Μελετών με έδρα την Ουάσιγκτον, θα μπορούσαν να μειωθούν κατά 30%.

Όμως τα θεμέλια για ανάπτυξη είναι σαθρά. Το ΔΝΤ αναφέρει ότι περίπου οι μισές χώρες της Αφρικής αντιμετωπίζουν «υψηλές μακροοικονομικές ανισορροπίες», με τις οποίες εννοεί ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα: πληθωρισμός στο 50% ή υψηλότερο, μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα, κόστος εξυπηρέτησης του χρέους 20% ή περισσότερο των κρατικών εσόδων, και συναλλαγματικά αποθέματα που μπορούν να καλύψουν μόνο τις εισαγωγές τριών μηνών.

Η χρηματοδότηση γίνεται όλο και δυσκολότερη. Ο δανεισμός σε δολάρια στις κεφαλαιαγορές είναι ακριβότερος από ό,τι στη δεκαετία του 2010. Οι ροές άμεσων ξένων επενδύσεων έχουν μειωθεί κατά περίπου το ένα τρίτο από το 2021. Το 2023 ο κινεζικός δανεισμός προς την Αφρική ήταν 4,6 δισ. δολάρια, μια ανάκαμψη από τα πενιχρά ποσά στην αρχή της δεκαετίας, αλλά εξακολουθεί να είναι χαμηλότερος από ό,τι σε κάθε έτος της δεκαετίας του 2010. Το μερίδιο της δυτικής βοήθειας προς την Αφρική μειώνεται.

Και οι λόγοι ανησυχίας δεν σταματούν εδώ. Οι γεωπολιτικές εντάσεις βρίσκονται σε μεταψυχροπολεμικό υψηλό και το ΔΝΤ αναφέρει ότι η υποσαχάρια Αφρική είναι η περιοχή που θα πληγεί περισσότερο αν ο κόσμος διασπαστεί σε ξεχωριστά εμπορικά μπλοκ. Ορισμένοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ανησυχούν επίσης ότι η άνοδος της αυτοματοποίησης θα καταστήσει δυσκολότερη την προσέλκυση του είδους της μεταποιητικής έντασης εργασίας που τροφοδότησε την άνοδο της Ασίας.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι με βάση το σενάριο «κατά τα ειωθότα», το χάσμα στην Αφρική δεν θα καλυφθεί. Οι χώρες της ηπείρου χρειάζονται πολύ μεγαλύτερα επίπεδα επενδύσεων τόσο από Αφρικανούς όσο και από ξένους. Οι περισσότερες χρειάζονται μεγαλύτερους, δυναμικότερους ιδιωτικούς τομείς, παραγωγικότερες γεωργικές εκμεταλλεύσεις και αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση. Χρειάζονται καλύτερη παροχή δημόσιων αγαθών και λιγότερες δωροδοκίες. Μόνο τότε μπορούν να περιμένουν την αύξηση της παραγωγικότητας και του οικονομικού μετασχηματισμού που παρατηρείται αλλού στον αναδυόμενο κόσμο.

Για να συμβεί αυτό, πρέπει να το θέλουν οι κυβερνώντες. Επί του παρόντος, αυτό δεν συμβαίνει όπως θα έπρεπε. Οι αφρικανικές ελίτ είναι συχνά απογοητευτικά αυτάρεσκες όσον αφορά το μέλλον της ηπείρου. Υπάρχουν εξαιρέσεις, αλλά ως επί το πλείστον αυτή η γενιά της πολιτικής ηγεσίας δεν εμπνέει καθόλου. Οι Αφρικανοί επιχειρηματίες, από την πλευρά τους, παρακωλύονται από την πολιτική παρέμβαση και, ως εκ τούτου, τα κίνητρά τους είναι επιζήμια βραχυπρόθεσμα, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε αμοιβαίο κέρδος και ικανοποίηση του status quo. Όμως η πρακτική του «κατά τα ειωθότα» και η πολιτική απογοητεύουν τους σημερινούς απλούς Αφρικανούς και καταστρέφουν τις προοπτικές των μελλοντικών.

© 2025 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved. Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com

Διαβάστε επίσης

ΑΔΜΗΕ Συμμετοχών: Ανεβάζει στα 3,8 ευρώ την τιμή στόχο η Eurobank Equities

Κώστας Σημίτης: Το τελευταίο αντίο σε 10 εικόνες

Εξαγορά ΗΛΕΚΤΩΡ από Motor Oil: Τέλη του μήνα η απόφαση της Επιτροπής Ανταγωνισμού