Ο ορισμός της Ευρώπης ήταν ανέκαθεν εμπνευσμένος και χωρίς συνάφεια

Περιέργως, η μόνη ήπειρος που έχει ενωθεί υπό μια μετρίως αποτελεσματική μορφή πολυεθνικής κυβέρνησης στην πραγματικότητα δεν είναι ήπειρος. Οι αγγλόφωνοι μπορεί να αποκαλούν την Ευρώπη «ήπειρο», αλλά αυτό συμβαίνει επειδή η γλώσσα τους αναπτύχθηκε σε ένα νησί στα ανοικτά των ακτών της. Στην πραγματικότητα είναι απλώς ένα δαιδαλώδες ακρωτήριο της Ευρασίας. Αυτή η πραγματικότητα θέτει έναν γρίφο για τους γεωγράφους: πού τελειώνει η Ευρώπη; Τα ανατολικά σύνορα είναι ιδιαίτερα ασαφή. Η τρέχουσα συναίνεση υποστηρίζει ότι περνάει από τη Ρωσία κατά μήκος των Ουραλίων, γίνεται ασαφής για λίγο και στη συνέχεια ακολουθεί τη λεκάνη απορροής των βουνών του Καυκάσου μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Αυτή η προσέγγιση καθιστά ημι-ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ρωσία, η Τουρκία και η Γεωργία, αλλά και το Καζακστάν, και ίσως το Αζερμπαϊτζάν, ενώ τοποθετεί την Αρμενία εκτός Ευρώπης, αν και πολλοί Αρμένιοι θα διαφωνούσαν.

Είναι σαφές ότι η Ευρώπη είναι κάτι περισσότερο από μια απλή γεωγραφική έννοια. Ωστόσο, κι άλλοι ορισμοί οδηγούν σε σύγχυση. Αν η Ευρώπη είναι ο τόπος όπου κυριαρχούν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, η αποικιοκρατία εξασφάλισε ότι εκτείνεται σε όλο τον κόσμο. Αν, για παράδειγμα, βρίσκεστε στον Άγιο Μαρτίνο, το διαιρεμένο νησί της Καραϊβικής, μπορείτε να διασχίσετε τα δυτικότερα χερσαία σύνορα των Κάτω Χωρών και να μπείτε κατευθείαν στη Γαλλία. Εν τω μεταξύ, αν ορίσετε την Ευρώπη πολιτισμικά, θα παρατηρήσετε ότι η πόλκα μοιάζει πολύ περισσότερο με το μεξικάνικο norteño, παρά με το ισπανικό φλαμένκο, και ότι το ελληνικό ούζο και το λιβανέζικο αράκ είναι το ίδιο ποτό. Αν πορευθείτε με τις πολιτικές αξίες, θα διαπιστώσετε ότι πολλές δημοκρατίες εκτός Ευρώπης πληρούν τις προϋποθέσεις, ενώ κάποιες οιονεί δικτατορίες εντός μπορεί να μην τις πληρούν. Αν οδηγηθείτε από τη θρησκεία ή τη φυλή, θα εμπλακείτε στον φανατισμό -που σήμερα θεωρείται μη ευρωπαϊκός.

Όλα αυτά θα μπορούσαν να φαίνονται ακαδημαϊκά, αν το τι ορίζει την Ευρώπη δεν ήταν ζήτημα ζωτικής σημασίας για τις χώρες που επιθυμούν να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από τις σημερινές σοβαρές υποψήφιες χώρες -έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, αλλά και η Γεωργία, η Μολδαβία και η Ουκρανία-, οι περισσότερες βρίσκονται εντός της φυσικής ηπείρου. Δεν έχουν ακόμα μπει στην ΕΕ επειδή δεν έχουν εκπληρώσει τα κριτήρια ένταξής τους. Ωστόσο, και αυτά τα κριτήρια είναι εν μέρει προϊόν αιώνιων συζητήσεων σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι Ευρωπαίος. Επίσης, η αίσθηση που έχουν οι ψηφοφόροι της ΕΕ για το ποιος ανήκει στο κλαμπ διαμορφώνεται από την ιστορία.

Η ιδέα της Ευρώπης ξεκίνησε από τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι την αντιπαρέβαλλαν με τη δεσποτική, βάρβαρη Ασία. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το όνειρο της επανένωσης της Ευρώπης επανερχόταν από καιρού εις καιρόν. Στον Μεσαίωνα αυτό σήμαινε την ένωση της Χριστιανοσύνης ενάντια στο Ισλάμ. Τον 17ο και 18ο αιώνα, καθώς οι θρησκευτικοί και αυτοκρατορικοί πόλεμοι μαίνονταν, διατυπώθηκαν κοσμικές ιδέες. Το 1712 ο Αββάς de Saint-Pierre ζήτησε μια «Ευρωπαϊκή Ένωση» και το 1795 ο Immanuel Kant πρότεινε κάτι παρόμοιο στο έργο του «Αιώνια Ειρήνη». Δυστυχώς, ο τύπος που ήταν απασχολημένος με την προσπάθεια να ενώσει την ήπειρο εκείνη την εποχή χρησιμοποίησε πιο αιματηρά μέσα, μέχρι που τον σταμάτησαν στο Βατερλώ.

Η αίσθηση του Διαφωτισμού για το ποιος ανήκει στην Ευρώπη στηρίχθηκε στον υποτιθέμενο ορθολογισμό και κοσμοπολιτισμό των Ευρωπαίων. Ο 19ος αιώνας πρόσθεσε την ιδέα των εγγενώς ευρωπαϊκών πολιτισμών και λαών -ή, το πιο επικίνδυνο, των φυλών. Ένας τέτοιος εθνικισμός σήμαινε περισσότερους πολέμους και, στα ένοχα επακόλουθά τους, εκκλήσεις για ευρωπαϊκή ενότητα. Το σύγχρονο ευρωπαϊκό κίνημα ξεκίνησε μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ορισμένοι από τους ιδρυτές του το είδαν ως έναν τρόπο ώστε η Ευρώπη να ανταγωνιστεί την Αμερική και τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό σήμαινε ότι η Ρωσία δεν θα μπορούσε ποτέ να ενταχθεί. Κάποιοι πίστευαν ότι ούτε η Βρετανία θα μπορούσε, η οποία ταυτιζόταν περισσότερο με την αυτοκρατορία της, παρά με την Ευρώπη (είχαν δίκιο ότι αυτό αποτελούσε ζήτημα).

Όταν τελικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκε μια ομοσπονδιακή ευρωπαϊκή πρώτη κυβέρνηση, η αποστολή της ήταν πολιτική και οικονομική: να κάνει τη Δυτική Ευρώπη τόσο ολοκληρωμένη, ώστε τα κράτη της να μην μπορούν να πολεμήσουν ξανά μεταξύ τους και αρκετά πλούσια, ώστε να αποκρούσει τον κομμουνισμό. Η ένταξη υπαγορεύτηκε από τις συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου και όχι από κάποιες χαλαρές φιλοσοφικές ανησυχίες. Μέχρι το 1973, οι ηγέτες της κοινότητας δεν είχαν καταφέρει να ορίσουν την «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Επικαλέστηκαν «τις αγαπημένες αξίες της νομικής, πολιτικής και ηθικής τάξης τους» και ορκίστηκαν να διατηρήσουν «την πλούσια ποικιλία των εθνικών τους πολιτισμών». Δεδομένου ότι οι αξίες ήταν παγκόσμιες (δημοκρατία, κράτος δικαίου κ.ο.κ.) και οι πολιτισμοί ποικίλλουν, δεν υπήρχε κανένας βασικός λόγος ώστε η Ανατολική Ευρώπη να μείνει εκτός μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού. Η ένταξη στην ΕΕ έγινε, θεωρητικά, θέμα τεχνικών κριτηρίων.

Ωστόσο, οι ίδιοι οι ενοποιητικοί θεσμοί που συνόδευαν την ΕΕ άρχισαν να αναβιώνουν τις διαιρέσεις. Η ελεύθερη κυκλοφορία απαιτούσε από τους Γάλλους (και τους Βρετανούς, για ένα διάστημα) να δεχθούν απεριόριστο αριθμό Πολωνών και Βουλγάρων. Η νομισματική ένωση ανάγκασε τους Γερμανούς και τους Ολλανδούς να κάνουν προϋπολογισμό μαζί με τους Ιταλούς και τους Έλληνες. Το ευρωπαϊκό δίκαιο σήμαινε ότι όταν η Ουγγαρία επιβάρυνε τα δικαστήριά της, το πρόβλημα αφορούσε όλους. Ρήγματα αιώνων άνοιξαν: προτεστάντες, καθολικοί και ορθόδοξοι, Γαλάτες, Γερμανοί και Σλάβοι. Μετά την κρίση του ευρώ το 2010-12 και τη μεταναστευτική κρίση του 2015-16, ελάχιστοι ευρωπαϊκοί λαοί είχαν όρεξη για νέα μέλη.

Να τελειώνουμε, επιτέλους

Τον τελευταίο καιρό οι ηγέτες της Ευρώπης ενθουσιάζονται και πάλι με τη διεύρυνση. Για να καταλάβουμε το γιατί, βοηθάει να συμβουλευτούμε τον αναμφισβήτητα μεγαλύτερο Ευρωπαίο φιλόσοφο του 20ού αιώνα, τον Αυστριακό Ludwig Wittgenstein, ο οποίος πίστευε κάποτε ότι η γλώσσα πρέπει να αναφέρεται σε διακριτά πράγματα στον πραγματικό κόσμο και ότι η φιλοσοφία πρέπει να στοχεύει στο να την κάνει ακριβή, όπως η επιστήμη. Αργότερα κατέληξε στην άποψη ότι αυτό ήταν ανοησία. Οι λέξεις δεν μπορούν να οριστούν με ακρίβεια. Έχουν ασαφή όρια. Το νόημά τους έγκειται στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι τις χρησιμοποιούν για να κάνουν πράγματα.

Το ίδιο ισχύει και για τη λέξη «Ευρώπη». Τα συναισθήματα των Ευρωπαίων για το ποιος ανήκει στην ΕΕ εξαρτώνται από τα προβλήματα που συζητούν. Η νομισματική ένωση και οι διαφωνίες σχετικά με το κράτος δικαίου είναι ζητήματα θεσμών και πολιτισμού και εστιάζουν την προσοχή στις διαφορετικές ταυτότητες και ιστορίες των Ευρωπαίων. Ωστόσο, οι μεγαλύτερες προκλήσεις του σήμερα -ο πόλεμος στην Ουκρανία, ο ανταγωνισμός με την Κίνα, η αύξηση της μετανάστευσης στη Μεσόγειο, η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής- είναι γεωπολιτικές. Έτσι, η προσοχή της Ευρώπης επικεντρώθηκε ξανά στη γεωγραφία. Οι Γάλλοι και οι Αλβανοί μπορεί να μη συμφωνούν απόλυτα για τα κοινά πολιτιστικά χαρακτηριστικά που μοιράζονται, αλλά γνωρίζουν ότι βρίσκονται μαζί, κολλημένοι στο ίδιο κομμάτι του ευρασιατικού βράχου. Αυτήν τη στιγμή, αυτό φαίνεται το σημαντικότερο όλων.

2023 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com