THEPOWERGAME
Ο Aleksandr Otdelnov είναι ιδιοκτήτης ενός ασυνήθιστου τουριστικού αξιοθέατου: ενός μουσείου λαθρεμπορίου.
Το λαθρεμπόριο περνάει από τη γενέτειρά του, την Οδησσό, από τον δέκατο όγδοο αιώνα. Μέχρι που έκλεισε λόγω του Covid-19, το μουσείο εξέθετε τα πάντα, από μαργαριτάρια και πιστόλια που εισήχθησαν λαθραία στην αυτοκρατορική Ρωσία μέχρι πιο σύγχρονα λάφυρα. Και μετά ήρθε ο πόλεμος, τον Φεβρουάριο του 2022. «Το λιμάνι έπαψε να λειτουργεί και όλα σταμάτησαν», λέει ο κ. Otdelnov. Δεν ήταν μόνο οι τουρίστες που έπαψαν να έρχονται. Η Οδησσός αποτελούσε τον βασικό κόμβο σε ένα τεράστιο δίκτυο εγκληματικότητας, με επίκεντρο την Ουκρανία και τη Ρωσία, που έφτανε από το Αφγανιστάν μέχρι τις Άνδεις. Ήταν μέρος του «ισχυρότερου εγκληματικού οικοσυστήματος στην Ευρώπη», εκτιμά η Παγκόσμια Πρωτοβουλία κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος (GITOC), ένα κέντρο μελετών.
Η εισβολή της Ρωσίας έπληξε αυτόν τον υπόκοσμο με τη δύναμη ενός σεισμού (βλ. χάρτη 1). Η συντριπτική πλειονότητα των σκληροτράχηλων Ουκρανών μαφιόζων έχει σταματήσει να συνεργάζεται με τους Ρώσους ομοϊδεάτες τους: «Είμαστε κλέφτες, είμαστε εναντίον οποιουδήποτε κράτους, αλλά αποφασίσαμε ότι είμαστε υπέρ της Ουκρανίας», λέει ένας από αυτούς. Οι προσοδοφόρες διαδρομές του λαθρεμπορίου ηρωίνης επαναχαρτογραφούνται, επηρεάζοντας τις τιμές και τα κέρδη των συνδικάτων του εγκλήματος χιλιάδες μίλια μακριά. Αν η αναστάτωση διαρκέσει, θα μπορούσε να αλλάξει το πρόσωπο του παγκόσμιου εγκλήματος. Φυσικά, θα αλλάξει και την Ουκρανία.
Η χώρα παλεύει με τη διαφθορά από τότε που εγκατέλειψε τη Σοβιετική Ένωση το 1991. Η επανάσταση του Μαϊντάν το 2013-14 ανέτρεψε έναν διεφθαρμένο πρόεδρο και μέρος της ολιγαρχίας που τον στήριζε. Το 2019 ο Volodymyr Zelensky εξελέγη πρόεδρος με μια πλατφόρμα κατά της διαφθοράς και πέρασε μεταρρυθμίσεις που εξουδετέρωσαν τη μαφία. Ωστόσο, στην καλύτερη περίπτωση επρόκειτο για μισή εκκαθάριση. Πριν από την εισβολή το GITOC κατέτασσε την Ουκρανία στην 34η υψηλότερη θέση μεταξύ 193 χωρών στον δείκτη εγκληματικότητας και στην τρίτη θέση στην Ευρώπη. Η Ουκρανία σημείωνε επίσης ιδιαίτερα κακή βαθμολογία όσον αφορά την αντίληψη της διαφθοράς.
Ο υπόκοσμος στα μέρη της κυρίαρχης Ουκρανίας πριν από το 2022 διεκδικούνταν κατά διαστήματα ακόμα και βίαια μεταξύ των διαφορετικών ομάδων. Παρ’ όλα αυτά, είχε τρεις πτυχές που συνέδεαν την Ουκρανία με τις παγκόσμιες εγκληματικές αγορές. Πρώτον, έναν «υπερ-δίαυλο» λαθρεμπορίου που συνέδεε τη Ρωσία και την Ουκρανία, περνώντας από τα τμήματα της ανατολικής Ουκρανίας που κατέλαβε η Ρωσία το 2014. Δεύτερον, παγκόσμια κέντρα λαθρεμπορίου στην Οδησσό και τα άλλα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Και, τέλος, εργοστάσια στην Ουκρανία για την παραγωγή παράνομων προϊόντων προς εξαγωγή.
Αυτή η υποδομή υποστήριζε διαφορετικά επιχειρηματικά μοντέλα για διαφορετικά προϊόντα. Η Ουκρανία αποτελούσε μια δημοφιλή διαδρομή διαμετακόμισης ηρωίνης από το Αφγανιστάν, η οποία συμπλήρωνε τις υπόλοιπες μέσω των Βαλκανίων και του Καυκάσου (βλ. χάρτη 2). Πριν από τον πόλεμο είχε τις τέταρτες μεγαλύτερες κατασχέσεις ηρωίνης στην Ευρώπη. Η κοκαΐνη από τη Λατινική Αμερική έρεε μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Προς την άλλη κατεύθυνση, οι μαφιόζοι εξήγαγαν όπλα στην Ασία και την Αφρική κυρίως από το λιμάνι του Μικολάιβ. Το 2020 η Ουκρανία ξεπέρασε την Κίνα και έγινε η μεγαλύτερη πηγή παράνομου καπνού στην Ευρώπη. Η τοπική παραγωγή αμφεταμινών αυξανόταν: το 2020 εξαρθρώθηκαν 67 παράνομα εργαστήρια, ο υψηλότερος αριθμός που αναφέρθηκε από οποιαδήποτε χώρα.
Ο πόλεμος, όμως, άλλαξε τα πάντα, δημιουργώντας «ένα περιβάλλον ανεπίτρεπτου κινδύνου για τη διεθνή παράνομη διακίνηση», αναφέρει νέα έκθεση της αμερικανικής κυβέρνησης. Τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας έχουν κλείσει για τη ναυσιπλοΐα ή την έχουν περιορίσει. Τα σύνορα μεταξύ της κυρίαρχης Ουκρανίας και των εδαφών που κατέχονται από τη Ρωσία είναι τώρα μια σειρά από καλά οχυρωμένα πεδία θανάτου, που διακόπτουν τον υπερ-δίαυλο. Η στρατολόγηση στην Ουκρανία στέρησε από τον υπόκοσμο ανθρώπινο δυναμικό, ενώ ο στρατιωτικός νόμος έχει σταματήσει ένα ευρύ φάσμα εγκληματικών δραστηριοτήτων. Η απαγόρευση της κυκλοφορίας δυσκολεύει τη μετακίνηση τη νύχτα.
Οι Ουκρανοί γκάνγκστερ αποφεύγουν επίσης τους Ρώσους ομολόγους τους: «Άλλο πράγμα είναι να σε αποκαλούν εγκληματία και άλλο να σε θεωρούν προδότη», λέει ο Mark Galeotti, συγγραφέας του βιβλίου «The Vory: Russia’s Super Mafia». Η αφοσίωση στην Ουκρανία έχει να κάνει τόσο με τον έλεγχο των κινδύνων όσο και με τον πατριωτισμό. «Αν μας προσαρτούσαν στη Ρωσία, πολλοί από τους τύπους στη φυλακή μπορεί να μεταφέρονταν πολύ μακριά», εξηγεί ένας γκάνγκστερ. «Οι Ρώσοι φρουροί είναι ανελέητοι. Κανείς μας δεν χρειάζεται κάτι τέτοιο. Οπότε θα κάνουμε τη βρόμικη δουλειά για την Ουκρανία».
Οι επιπτώσεις γίνονται αισθητές σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς τα δίκτυα λαθρεμπορίου αναδιαμορφώνονται για να παρακάμψουν την Ουκρανία. Τούρκοι τελωνειακοί αξιωματούχοι λένε ότι η περισσότερη ηρωίνη και μεθαμφεταμίνη ρέουν από τα σύνορα με το Ιράν. Οι Λιθουανοί συνοριακοί υπάλληλοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με τετραπλάσια ετήσια αύξηση του όγκου του παράνομου καπνού το πρώτο τρίμηνο του 2022. Εσθονοί αξιωματούχοι που συνεργάζονται με τη Europol, την αστυνομική υπηρεσία της ΕΕ, δέσμευσαν πέρυσι στο λιμάνι της Muuga 3,5 τόνους κοκαΐνης από τη Λατινική Αμερική, αξίας περίπου μισού δισεκατομμυρίου ευρώ. Ο αποκλεισμός των λιμανιών της Ουκρανίας στη Μαύρη Θάλασσα και οι αυξημένοι έλεγχοι στη Δυτική Ευρώπη μπορούν επίσης να εξηγήσουν τις μεγάλες κατασχέσεις που έγιναν πρόσφατα στη Ρωσία. Στις 10 Απριλίου οι Αρχές κατέσχεσαν σχεδόν 700 κιλά κοκαΐνης στη Μόσχα. Οι Ρώσοι μαφιόζοι κοντά στα σύνορα με τη Λευκορωσία, που κάποτε ήταν περιθωριοποιημένοι, επωφελούνται από το λαθρεμπόριο ειδών πολυτελείας προς στη Ρωσία, ιδίως τσάντες σχεδιαστών.
Ο πόλεμος σήμανε επίσης νέες βραχυπρόθεσμες ευκαιρίες για τους γκάνγκστερ στην Ουκρανία. Μία από αυτές είναι το λαθρεμπόριο ανθρώπων. Η ΟΗΕ εκτιμά ότι περίπου 5 εκατομμύρια Ουκρανοί πρόσφυγες βρίσκονται υπό «προσωρινή προστασία» στην Ευρώπη και η στατιστική μοντελοποίηση των ιστορικών τάσεων υποδηλώνει ότι ίσως 100.000 θα μπορούσαν να πέσουν θύματα διακίνησης ανθρώπων. Υπάρχει επίσης μια αγορά για τη λαθραία διακίνηση στρατευμένων από την Ουκρανία. Μερικές φορές αυτό μπορεί να είναι τόσο απλό όσο το να περάσουν κρυφά από τον ουκρανικό έλεγχο διαβατηρίων. Τουλάχιστον 8.000 έχουν συλληφθεί να προσπαθούν να φύγουν από τη χώρα, κυρίως για τη Μολδαβία ή την Πολωνία. Οι λαθρέμποροι φέρονται να χρεώνουν από 5.000 (5.500 δολάρια) έως 10.000 ευρώ. Παρ’ όλα αυτά, μέχρι στιγμής η κλίμακα της εμπορίας ανθρώπων δεν είναι τόσο άσχημη όσο θα μπορούσε να είναι. «Συμβαίνει», λέει ανώτερος αξιωματούχος της Europol, «αλλά πολύ λιγότερο απ’ ό,τι περιμέναμε».
Ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπος του πολέμου στην εγκληματικότητα της Ρωσίας είναι πιθανό να χειροτερεύσει μια ήδη στρεβλή κατάσταση. Σύμφωνα με τον κ. Galeotti, το κράτος έχει εντείνει τους δεσμούς με το οργανωμένο έγκλημα, που είχαν ήδη δημιουργηθεί, αν και αξιοποιούνταν μόνο περιστασιακά. Οι Ρώσοι μαφιόζοι που δραστηριοποιούνται εκτός της χώρας υποχρεώθηκαν να καταθέτουν ένα μέρος των κερδών τους στους λεγόμενους «μαύρους λογαριασμούς», στους οποίους έχουν πρόσβαση οι κατάσκοποι της Ρωσίας για να καλύψουν τα λειτουργικά τους έξοδα. Εγκληματίες έχουν στρατολογηθεί για να ενεργούν ως πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών του Κρεμλίνου, ιδίως για να βοηθήσουν στην απόκτηση των απαραίτητων ημιαγωγών που έχουν τεθεί υπό αποκλεισμό εξαιτίας του πολέμου. Η κατάσχεση επιχειρήσεων δυτικής ιδιοκτησίας στη Ρωσία από το Κρεμλίνο ή τους πληρεξουσίους του θα τροφοδοτήσει μια νέα εποχή ρουσφετολογίας, ενώ η απαίτηση για συγκάλυψη των διασυνοριακών συναλλαγών ή παράκαμψη του δυτικού χρηματοπιστωτικού συστήματος θα μειώσει περαιτέρω τη διαφάνεια και τη λογοδοσία.
Για την Ουκρανία, ωστόσο, η μακροπρόθεσμη εικόνα είναι λιγότερο ξεκάθαρη. Μια παγιωμένη σύγκρουση θα μπορούσε σίγουρα να δημιουργήσει μεγάλους κινδύνους. Πριν από την εισβολή η Ουκρανία διέθετε κάπου μεταξύ 7 και 9 εκατομμύρια νόμιμα πυροβόλα όπλα. Υπήρχαν ίσως και άλλα τόσα παράνομα. Η χώρα τώρα έχει πλημμυρίσει με όπλα. Η ιστορία δείχνει ότι οι πόλεμοι τροφοδοτούν το εμπόριο όπλων: όπλα από τη Γιουγκοσλαβία χρησιμοποιούνται σε βίαια εγκλήματα σε όλη την Ευρώπη. Ο γενικός γραμματέας της Ιντερπόλ, Jürgen Stock, έχει προειδοποιήσει ότι θα μπορούσε να υπάρξει αύξηση της διακίνησης μικρών όπλων. Μέχρι στιγμής, ωστόσο, όλα καλά. «Δεν βλέπουμε διακίνηση όπλων σε συστηματική ή οργανωμένη βάση», λέει ο αξιωματούχος της Europol.
Η εγχώρια παραγωγή ναρκωτικών θα μπορούσε να ξεκινήσει και πάλι. Η αμερικανική κυβέρνηση ανέφερε πρόσφατα την ανάπτυξη πιο κατανεμημένων δικτύων μικρότερων εργαστηρίων ναρκωτικών στην Ουκρανία, τα οποία χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο για τις πωλήσεις και το ταχυδρομικό σύστημα για την παράδοση. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος απ’ όλους προέρχεται από τη διαδικασία της ανοικοδόμησης. Τον περασμένο μήνα η Παγκόσμια Τράπεζα υπολόγισε το κόστος της ανοικοδόμησης της Ουκρανίας σε 411 δισ. δολάρια, συμπεριλαμβανομένων 92 δισ. δολαρίων για τις μεταφορές και 69 δισ. δολαρίων για τη στέγαση. Τέτοιας μεγάλης κλίμακας έργα θα μπορούσαν εύκολα να πέσουν θύματα των μαφιόζων, οι οποίοι χειραγωγούν τα συστήματα δημόσιων συμβάσεων και προσφορών για να αποκτήσουν πρόσβαση σε γη, επιδοτήσεις και άδειες.
Παρ’ όλα αυτά, η ευκαιρία να μονιμοποιηθεί η μείωση του οργανωμένου εγκλήματος στην Ουκρανία είναι υπαρκτή. Η κύρια προσπάθεια πρέπει να προέλθει από το εσωτερικό της χώρας. Ένα σχέδιο νόμου του Δεκεμβρίου αποσκοπεί στη μεταρρύθμιση του πολεοδομικού σχεδιασμού: τα σχετικά κυβερνητικά έγγραφα αναφέρουν ότι ο κατασκευαστικός κλάδος είναι επιρρεπής στην «κατάχρηση εξουσίας», τη «γενική διαφθορά» και την «αποφυγή κυρώσεων». Σύμφωνα με το Reuters, τον Ιανουάριο ο κ. Zelensky απέλυσε τέσσερις υφυπουργούς και πέντε περιφερειακούς διοικητές για δωροδοκία. «Οποιαδήποτε εσωτερικά προβλήματα που παρεμβαίνουν στο κράτος καθαρίζονται», δήλωσε.
Και η εξωτερική πίεση μπορεί να βοηθήσει: τα κονδύλια για την ανοικοδόμηση είναι πιθανό να προέλθουν σε μεγάλο βαθμό από ξένους και να συνοδεύονται από όρους. Η ενδεχόμενη ένταξη της Ουκρανίας στην ΕΕ απέχει ακόμη πολλά χρόνια, αλλά η διαδικασία σύγκλισης με τους κανόνες της ΕΕ αποτελεί μοχλό για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος, καθώς η χώρα έλαβε καθεστώς υποψήφιας χώρας τον περασμένο Ιούνιο.
Αποτελεί κοινό μυστικό μεταξύ αυτών που μελετούν το οργανωμένο έγκλημα σε όλο τον κόσμο ότι ο πόλεμος και η κοινωνική αποδιοργάνωση δημιουργούν ευκαιρίες για τους γκάνγκστερ και τους αξιωματούχους συνεργάτες τους. Ωστόσο, υπάρχουν ασυνήθιστα στοιχεία της εμπειρίας της Ουκρανίας που θα μπορούσαν να επιτρέψουν ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Ο πόλεμος έχει αποκόψει τις επί δεκαετίες φυσικές και κοινωνικές αρτηρίες μεταξύ της χώρας και των εγκληματικών δικτύων της Ρωσίας, ενδεχομένως για τα επόμενα χρόνια. Έχει δώσει στο ουκρανικό κράτος περαιτέρω δημόσια νομιμοποίηση για την καταπολέμηση της ολιγαρχίας και μπορεί να αυξήσει τη δυτική συμμετοχή και τον έλεγχο της οικονομίας. Κανένας λογικός άνθρωπος δεν πιστεύει ότι το λαθρεμπόριο στην Οδησσό θα έχει πλέον μουσειακή αξία, αλλά υπάρχει πιθανότητα η Ουκρανία να πάψει επιτέλους να είναι ο παράδεισος των γκάνγκστερ.
© 2023 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
