THEPOWERGAME
Το προεδρικό μέγαρο Kulliye στην άκρη της Άγκυρας, της πρωτεύουσας της Τουρκίας, δεν προσεγγίζεται με τα πόδια. Μαύρα μίνι βαν παραλαμβάνουν τους επισκέπτες, τους μεταφέρουν μέσα από μια σήραγγα και έναν υπόγειο χώρο στάθμευσης και τους αποθέτουν σε μια πτέρυγα. Πάνω από το έδαφος, ατελείωτοι διάδρομοι με χαλιά συνδέουν 1.100 δωμάτια που απλώνονται σε 300.000 τετραγωνικά μέτρα, καταλαμβάνοντας μια επιφάνεια τέσσερις φορές μεγαλύτερη από το παλάτι του Μπάκιγχαμ. Ένα τζαμί δεσπόζει στον χώρο. Φρουροί ασφαλείας, με μπεζ στολές και επιδέξια περιποιημένα μουστάκια, κυκλοφορούν με θωρακισμένα οχήματα, ενώ 16 πολεμιστές με αντιπροσωπευτικές στολές της τουρκικής αυτοκρατορίας, από τους Ούννους έως τους Οθωμανούς, υποδέχονται τους ξένους αξιωματούχους που επισκέπτονται τον πρόεδρο Recep Tayyip Erdogan.
Πιο κοντά στο κέντρο της πόλης βρίσκεται ένα ταπεινό ροζ κτίριο, το αρχοντικό Cankaya, το οποίο υπήρξε κατοικία του Kemal Ataturk, του ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας, και των διαδόχων του για πάνω από 90 χρόνια. Με μία εξαίρεση. Στα τέλη του 2014, λίγους μήνες αφότου εξελέγη για πρώτη φορά πρόεδρος, ο κ. Erdogan μετακόμισε στο νεόκτιστο (και, σύμφωνα με δικαστική απόφαση, παράνομα) Kulliye. Το Cankaya φιλοξένησε στη συνέχεια δύο πρωθυπουργούς, πριν ο κ. Erdogan καταστήσει το αξίωμα περιττό. Το αρχοντικό αποτελεί πλέον σύμβολο περασμένων εποχών.
Πώς θα έβλεπε ο Ataturk τη σημερινή Τουρκία, είναι ένα συναρπαστικό ερώτημα. Σίγουρα θα τον συγκινούσε να βλέπει το πορτρέτο του σε κάθε γραφείο και αίθουσα διδασκαλίας, την υπογραφή του να φιγουράρει σε μπλούζες και τη χώρα να στέκεται προσοχή κάθε 10η Νοεμβρίου, την ημέρα του θανάτου του, πριν από σχεδόν 85 χρόνια. Θα εντυπωσιαζόταν από τη μεταμόρφωσή της από μια αγροτική παραπαίουσα οικονομία σε μια περιφερειακή δύναμη και την πολυπληθέστερη χώρα της ηπειρωτικής Ευρώπης (ο πληθυσμός της Τουρκίας των 85 εκατομμυρίων έχει ξεπεράσει τον πληθυσμό της Γερμανίας).
Ωστόσο, δεν θα αναγνώριζε τίποτε άλλο. Για σχεδόν 20 χρόνια ο κ. Erdogan, ο οποίος έγινε πρωθυπουργός τον Μάρτιο του 2003 και στη συνέχεια πρόεδρος τον Αύγουστο του 2014, αποτελεί την κυρίαρχη προσωπικότητα της χώρας. Οι αρχικοί φόβοι για την ισλαμιστική του ατζέντα μπορεί να αποδείχθηκαν υπερβολικοί, αλλά η κλίση του στον αυταρχισμό γίνεται ολοένα και πιο σαφής. Η Τουρκία διαθέτει πλέον εκτελεστική προεδρία, την οποία ο κ. Erdogan εκμεταλλεύτηκε για να συνδυάσει τους ρόλους του προέδρου, του πρωθυπουργού, του προέδρου του κόμματος και του de facto διοικητή της κεντρικής τράπεζας. Ο στρατός, που κάποτε αποτελούσε μεγάλο πολιτικό παράγοντα, εξημερώθηκε. Ο κ. Erdogan έχει μια νέα εξωτερική πολιτική, που εφαρμόζει την αυτονομία από τη Δύση και ευνοεί την ένοπλη επέμβαση, και ένα νέο οικονομικό μοντέλο, που αντιμετωπίζει τα χαμηλά επιτόκια σαν θεραπεία και όχι σαν αιτία του καλπάζοντος πληθωρισμού. Η Τουρκία έχει ακόμα και νέο όνομα. Τον Μάιο του 2022 ο κ. Erdogan διέταξε να αναφέρεται στα αγγλικά ως Türkiye, το τουρκικό της όνομα.
Η νέα Τουρκία που υποσχέθηκε κάποτε ο κ. Erdogan, την οποία σχεδιάζει να κυβερνήσει στο άμεσο μέλλον, δεν είναι καθόλου ένα ολοκληρωμένο προϊόν, αλλά πολλά από τα δομικά της στοιχεία είναι στη θέση τους. Το Kulliye έχει γίνει το σύμβολο και το νευραλγικό της κέντρο. Τα τελευταία δέκα χρόνια η εξουσία έχει υποχωρήσει από άλλους κρατικούς θεσμούς, περνώντας στα χέρια του προέδρου και των αυλικών, των φίλων και της οικογένειάς του. Ο κ. Erdogan έχει τον τελευταίο λόγο σχεδόν σε όλες τις δημόσιες πολιτικές. Ως πρωθυπουργός, αποκατέστησε την ανεξαρτησία της κεντρικής τράπεζας. Ως πρόεδρος, την έχει μετατρέψει ουσιαστικά σε κυβερνητική υπηρεσία. Το υπουργείο Εξωτερικών, κάποτε προπύργιο του κοσμικού κατεστημένου, είναι τώρα κάτι λίγο περισσότερο από τη γραμματεία της εξωτερικής πολιτικής του.
Παρόμοια τύχη είχε και το κυβερνών κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚ). «Το ΑΚ δεν υπήρξε και δεν θα είναι ποτέ ένα κόμμα του ενός ανδρός», είχε δηλώσει ο κ. Erdogan το 2014. Αυτό δεν ίσχυε σχεδόν καθόλου τότε και είναι προφανώς ψευδές σήμερα.
Έλεγχοι και ανισορροπίες
Υπάρχουν περιορισμοί στην εξουσία του κ. Erdogan. Ένας είναι η οικονομία. Οι απερίσκεπτες μειώσεις των επιτοκίων διατήρησαν την υψηλή ανάπτυξη, αλλά με τεράστιο κόστος. Ο πληθωρισμός κορυφώθηκε στο 85% το περασμένο φθινόπωρο, προτού, σύμφωνα με τις επίσημες μετρήσεις, μειωθεί στο 64% τον Δεκέμβριο. Οι ανεπίσημες τον τοποθετούν πολύ υψηλότερα. Οι νέες κυβερνητικές παροχές και οι μεγάλες αυξήσεις του κατώτατου μισθού, που είχαν στόχο να αντισταθμίσουν την κατακόρυφη πτώση του βιοτικού επιπέδου, άσκησαν πρόσθετη ανοδική πίεση στις τιμές. Οι νέοι κανόνες που αναγκάζουν τις τράπεζες να αγοράζουν κρατικά ομόλογα και τις εταιρείες να δανείζονται μόνο σε λίρες έχουν επίσης αυξήσει τους φόβους για πιστωτική κρίση.
Ένας δεύτερος είναι η κάλπη. Οι κοινοβουλευτικές και προεδρικές εκλογές θα γίνουν τελικά, αν και είναι πιθανό να επισπευσθούν τουλάχιστον κατά έναν μήνα (τελικά προκηρύχθηκαν για τις 14 Μαΐου). Το τελευταίο όργιο δαπανών έδωσε στον κ. Erdogan και το ΑΚ μια ανάπαυλα, καθώς το δημοσκοπικό του ποσοστό ανακάμπτει. Το ποσοστό των Τούρκων που αποδοκιμάζουν τον χειρισμό της οικονομίας από την κυβέρνηση μειώθηκε από 75% τον Ιούλιο σε 62% τον Νοέμβριο. Ωστόσο, οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι ο Τούρκος ηγέτης εξακολουθεί να είναι πιθανό να χάσει από οποιονδήποτε από τους κύριους υποψήφιους της αντιπολίτευσης για την προεδρία, ενώ το ΑΚ και ο εταίρος του στον συνασπισμό, το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ), βρίσκονται σε τροχιά απώλειας της κοινοβουλευτικής τους πλειοψηφίας. Όταν η Τουρκία θα κλείσει επίσημα τα 100 της χρόνια στις 29 Οκτωβρίου, ο κ. Erdogan ενδέχεται να έχει εγκαταλείψει την εξουσία.
Ωστόσο, το να στοιχηματίζει κανείς κατά του ηγέτη της Τουρκίας είναι άκρως επικίνδυνο. Ο κ. Erdogan έχει κερδίσει δέκα βουλευτικές και τοπικές εκλογές, δύο προεδρικές και τρία δημοψηφίσματα. Έχει επιβιώσει από μαζικές διαδηλώσεις, σκάνδαλα διαφθοράς, έναν πόλεμο με το ισχυρό κίνημα των Γκιουλενιστών και μια βίαιη απόπειρα πραξικοπήματος. Τα κατάφερε μέσω της καταστολής και της λογοκρισίας, αλλά και του αδίστακτου πραγματισμού, του σταθερού πολιτικού ενστίκτου και του προσωπικού του χαρίσματος. Κανένας πολιτικός στην Τουρκία δεν μπορεί να διοικήσει μια αίθουσα ή ένα πλήθος όπως ο κ. Erdogan και κανένας δεν μπορεί να πραγματοποιήσει μια τόσο αδυσώπητη εκστρατεία όσο ο ίδιος.
Ο κ. Erdogan έχει επίσης εξασφαλίσει ότι οι εκλογές διεξάγονται με τους δικούς του όρους. Ο πρόεδρος και το ΑΚ επιτάσσουν κρατικούς πόρους για τις εκστρατείες τους και εκμεταλλεύονται τα μέσα ενημέρωσης για δημόσια προπαγάνδα. Μόνο το ένα δέκατο περίπου των ειδησεογραφικών πρακτορείων στην Τουρκία χαρακτηρίζονται ανεξάρτητα ή αντιπολιτευτικά, και ακόμα κι αυτά συχνά αποφεύγουν τις επίσημες κόκκινες γραμμές, όπως η κυβερνητική διαφθορά ή η κριτική στον κ. Erdogan. Το Διαδίκτυο, που κάποτε αποτελούσε το καταφύγιο των Μέσων Ενημέρωσης που ασκούσαν κριτική, σήμερα έπαψε να είναι. Τα περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία που έχουν κατατεθεί εναντίον των 200.000 ατόμων που έχουν ερευνηθεί με την κατηγορία της «προσβολής του προέδρου» από το 2014, αδίκημα που μπορεί να επιφέρει ποινή φυλάκισης έως και τέσσερα χρόνια, αποτελούνται από αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ένας νόμος που ποινικοποιεί τη διάδοση «ψευδών ειδήσεων» έχει δώσει στην κυβέρνηση νέες εξουσίες για την αστυνόμευση του Twitter ή του Facebook.
Ο κ. Erdogan έχει, επίσης, μάθει να αποκομίζει πολιτικά οφέλη από τη χρήση ένοπλης βίας. Η Τουρκία έχει εξαπολύσει τέσσερις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη βόρεια Συρία, κυρίως εναντίον των Κούρδων ανταρτών τους οποίους η κυβέρνηση χαρακτηρίζει τρομοκράτες (αλλά η Αμερική θεωρεί συμμάχους κατά του Ισλαμικού Κράτους). Μετά από μια πολύνεκρη βομβιστική επίθεση στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές Νοεμβρίου, για την οποία η κυβέρνηση αμέσως κατηγόρησε το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (ΡΚΚ), την ένοπλη κουρδική αυτονομιστική ομάδα και τις Μονάδες Προστασίας του Λαού (YPG), το συριακό παρακλάδι της ομάδας, μια πέμπτη επίθεση μπορεί τώρα να βρίσκεται στα σκαριά.
Τέλος, ο κ. Erdogan χρησιμοποίησε τα δικαστήρια για να σημαδέψει την τράπουλα υπέρ του. Πριν από τρία και πλέον χρόνια, προσπάθησε να στερήσει από έναν ηγέτη της αντιπολίτευσης, τον Ekrem Imamoglu, τη νίκη στις εκλογές για τη δημαρχία της Κωνσταντινούπολης. Τον Δεκέμβριο ο κ. Imamoglu, ο οποίος θα μπορούσε να είναι ο ισχυρότερος υποψήφιος αντίπαλος του κ. Erdogan, καταδικάστηκε σε ποινή φυλάκισης και απαγόρευση άσκησης πολιτικής, αν και αμφότερα ενδέχεται να ανατραπούν κατόπιν έφεσης. Το κουρδικό Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP), πολλοί από τους ηγέτες του οποίου έχουν φυλακιστεί εδώ και χρόνια, μπορεί επίσης να κλείσει.
Η παρούσα ειδική έκθεση υποστηρίζει ότι η δημοκρατία της Τουρκίας, αν και έχει υποστεί ζημιές, αντέχει, καθιστώντας το αποτέλεσμα των εκλογών μη δεδομένο. Ωστόσο, το διακύβευμα είναι μεγάλο. Άλλα πέντε χρόνια «ερντογανισμού» θα ωθούσαν τη χώρα πιο ανοιχτά προς την απολυταρχία. Ήδη, τα πελατειακά δίκτυα στα οποία προΐσταται ο κ. Erdogan είναι τόσο εδραιωμένα που οι Τούρκοι φοβούνται ότι η κυβέρνηση μπορεί να φτάσει στα άκρα για να κρατηθεί στην εξουσία. Παράλληλα, αγωνίζονται να φανταστούν, έπειτα από δύο δεκαετίες διακυβέρνησης του κ. Erdogan, πώς θα μπορούσε να μοιάζει η χώρα χωρίς αυτόν. Πολλές από τις αλλαγές που έχει κάνει ο κ. Erdogan, ιδίως στην εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας, θα παραμείνουν.
Αυτό που συμβαίνει στην Τουρκία έχει σημασία για τον κόσμο, και ιδιαίτερα για την Ευρώπη. Ο πόλεμος στην Ουκρανία ανέδειξε τη σημασία της Τουρκίας για το ΝΑΤΟ και την ασφάλεια της Μαύρης Θάλασσας, παρά τη διφορούμενη σχέση της χώρας με τη Ρωσία. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση η Τουρκία αποτελεί μια πρώτη γραμμή άμυνας, όχι πάντοτε αξιόπιστη, ενάντια στον ισλαμικό εξτρεμισμό και την παράνομη μετανάστευση. Οι κωματώδεις ενταξιακές συνομιλίες της Τουρκίας με την ΕΕ ενθαρρύνουν τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να υποβαθμίσουν το ιστορικό της χώρας όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και να επικεντρωθούν σε θέματα όπως η ασφάλεια των συνόρων και η συνεργασία με τις μυστικές υπηρεσίες.
Η εμβέλεια της Τουρκίας εκτείνεται στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία, όπου η επιρροή της Ρωσίας έχει αρχίσει να φθίνει, αλλά και στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τα δυτικά Βαλκάνια. Τον τελευταίο χρόνο η Τουρκία αποκατέστησε τις σχέσεις της με το Ισραήλ, τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ενώ φαίνεται ότι βρίσκεται κοντά στη συμφιλίωση με την Αίγυπτο και τη Συρία. Διασχίζεται από αγωγούς που μεταφέρουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο από τη Ρωσία, τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία στην Ευρώπη, ενώ φιλοδοξεί να γίνει χώρα διέλευσης για τους πλούσιους υδρογονάνθρακες που βρίσκονται στην ανατολική Μεσόγειο.
Μέσα σε μια δεκαετία η Τουρκία έχει βιώσει αριθμό-ρεκόρ προσφύγων, τρομοκρατικές επιθέσεις, μια απόπειρα πραξικοπήματος, μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης και τον Covid-19. Τώρα αναδύονται νέα προβλήματαμ με την οικονομία να είναι το κατεπείγον.
© 2023 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com.
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
