THEPOWERGAME
Για έναν πολιορκητή του 16ου αιώνα, η τέχνη της κλιμάκωσης ήταν να ανεβαίνει κανείς τις οχυρώσεις μιας πόλης χωρίς να συναντά κάτι δυσάρεστα καυτό ή αιχμηρό. Για τους άνδρες που έγραψαν εκ νέου τους κανόνες της στρατηγικής για την πυρηνική εποχή, η τέχνη της κλιμάκωσης ήταν η διαδικασία που σταδιακά μετέτρεπε έναν περιορισμένο πόλεμο σε απεριόριστο.
Όπως και στις πολιορκίες των παλιών εποχών, το κλειδί ήταν η σκάλα: μια εννοιολογική σκάλα όπου κάθε σκαλοπάτι αύξανε το επίπεδο της σύγκρουσης, ενώ παράλληλα έστελνε ένα μήνυμα στην άλλη πλευρά.
Ο Herman Kahn, ένας από τους πολλούς εμπνευστές του ομώνυμου χαρακτήρα της απαράμιλλης πραγματείας του Stanley Kubrick για την αποτροπή, «Dr Strangelove», επινόησε μια σκάλα 44 βαθμίδων με την οποία μελετά και αναλύει το φαινόμενο της κλιμάκωσης.
Το σκαλοπάτι από το εννέα («Δραματικές στρατιωτικές αντιπαραθέσεις») στο δέκα («Προκλητική διακοπή διπλωματικών σχέσεων»), σημείωνε, ήταν εκείνο που σηματοδοτούσε το σημείο στο οποίο ο πυρηνικός πόλεμος έπαυε να είναι αδιανόητος.
Το «Dr Strangelove» είναι κωμωδία επειδή ο Kubrick βρήκε ότι ο παραλογισμός μιας τέτοιας εσχατολογικής λογιστικής και η άχαρη θεωρητικολογία της ήταν αδύνατο να μεταφερθεί στην οθόνη με οποιαδήποτε άλλη μορφή. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι έννοιες που συστηματοποίησε η σκάλα δεν έχουν νόημα.
Η εισβολή στην Ουκρανία (βαθμίδα 12: «Μεγάλος συμβατικός πόλεμος») έχει αναμφίβολα οδηγήσει τον κόσμο πέρα από το σημείο που ο πυρηνικός πόλεμος παύει να είναι αδιανόητος. Σύμφωνα με τα λόγια του António Guterres, του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, τέτοιες φρικαλεότητες είναι «ξανά μέσα στη σφαίρα της πιθανότητας».
Οι πιθανότητες κλιμάκωσης μιας σύγκρουσης σε πυρηνικό πόλεμο είναι μεγαλύτερες από ό,τι ήταν για περισσότερο από μισό αιώνα.
Όπως έχει η κατάσταση, σε αυτόν τον πόλεμο, μόνο η μία πλευρά διαθέτει πυρηνικά όπλα, αν και η Ουκρανία είχε σοβιετικά όπλα σταθμευμένα στο έδαφός της μέχρι λίγα χρόνια μετά την ανεξαρτητοποίησή της το 1991, αλλά ποτέ δεν ήταν υπό τον πολιτικό της έλεγχο.
Ούτε, αν και η ρωσική προπαγάνδα λέει το αντίθετο, έχει κάποιο τρόπο να αποκτήσει. Αλλά ένας αντίπαλος χωρίς πυρηνικά όπλα δεν εγγυάται πυρηνική αυτοσυγκράτηση.
Και το ΝΑΤΟ, το οποίο προμηθεύει την Ουκρανία με όπλα, και ενισχύει τις δυνάμεις του στην περιοχή, διαθέτει άφθονα πυρηνικά όπλα.
Ο πρόεδρος της Ρωσίας, Vladimir Putin, θέλει να υπενθυμίσει στους αντιπάλους του τους πυρηνικούς κινδύνους.
Σε τηλεοπτικό διάγγελμα κατά την έναρξη της ρωσικής εισβολής προειδοποίησε τις ξένες δυνάμεις που μπορεί να προσπαθήσουν να εμποδίσουν την προέλαση για «συνέπειες που δεν έχετε αντιμετωπίσει ποτέ στην ιστορία σας».
Στις 27 Φεβρουαρίου, μετά την επιβολή πρωτοφανών τραπεζικών κυρώσεων από τις δυτικές χώρες (βαθμίδα 20: «Ειρηνικό παγκόσμιο εμπάργκο ή αποκλεισμός»), ο κ. Putin έδωσε εντολή να μεταφερθούν οι «αποτρεπτικές δυνάμεις» της χώρας σε «ειδική κατάσταση μάχης».
Με το δάχτυλο στη σκανδάλη
Το απλούστερο πυρηνικό σενάριο προβλέπει ότι ο κ. Putin, αν βρεθεί αντιμέτωπος με την απόλυτη ήττα στην Ουκρανία, θα προσπαθήσει να αντιστρέψει την κατάσταση εκτοξεύοντας μια πυρηνική βόμβα (βαθμίδα 18: «Θεαματική επίδειξη ή επίδειξη δύναμης»).
Ο Christopher Chivvis, ο οποίος διετέλεσε κορυφαίος αξιωματούχος των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών για την Ευρώπη μεταξύ 2018 και 2021, λέει ότι σε διάφορα πολεμικά παιχνίδια μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014 οι δυτικοί εμπειρογνώμονες και οι στρατιωτικοί αξιωματικοί που έπαιζαν τη Ρωσία επέλεξαν κάποιες φορές να πραγματοποιήσουν πυρηνικές δοκιμές ή μια έκρηξη σε μεγάλο ύψος του είδους που παρακωλύει τις επικοινωνίες σε μια ευρεία περιοχή – «Σκεφτείτε μια έκρηξη που κάνει τα φώτα στο Όσλο να σβήσουν».
Ένα κόλπο θα ήταν η Ρωσία να χρησιμοποιήσει ένα μικρό πυρηνικό όπλο στην Ουκρανία και, είτε να το δικαιολογήσει ως προληπτική επίθεση εναντίον ανύπαρκτων ουκρανικών όπλων μαζικής καταστροφής είτε να ισχυριστεί ότι το έκανε η Ουκρανία, ενώ θα ακολουθούσε η απαίτηση για παράδοση άνευ όρων και απειλές για περισσότερα από τα ίδια.
Μια μικρή πυρηνική έκρηξη μπορεί να μοιάζει με αντίφαση. Αλλά τόσο η Ρωσία όσο και το ΝΑΤΟ διαθέτουν «μη στρατηγικά» ή «τακτικά» πυρηνικά όπλα, τα οποία προκαλούν πολύ μικρότερη ζημιά από τα καταστροφικά για πόλεις όπλα που είναι τοποθετημένα σε διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους.
Αυτά τα στρατηγικά πυρηνικά όπλα έχουν συνήθως απόδοση που μετριέται σε εκατοντάδες χιλιοτόνους: οι εκρήξεις τους ισοδυναμούν με την εκτόξευση εκατοντάδων χιλιάδων τόνων εκρηκτικών.
Τα τακτικά πυρηνικά όπλα μπορούν να ζυγίζουν μερικούς χιλιοτόνους ή και λιγότερο. Η απόδοση του Β61, ενός αμερικανικού όπλου με μεταβλητή απόδοση, μπορεί να «μειωθεί» έως και 0,3 χιλιοτόνους εάν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί ως τακτικό όπλο.
Η έκρηξη μερικών χιλιάδων τόνων κακώς αποθηκευμένου νιτρικού αμμωνίου στη Βηρυτό τον Αύγουστο του 2020 έδειξε πόσο τρομερές μπορεί να είναι τέτοιες εκρήξεις. Αλλά είναι πολύ λιγότερο καταστροφικές από εκείνες των όπλων που χρησιμοποιούνται σε ολοκληρωτικούς πολέμους.
Η Ρωσία πιστεύεται ότι διαθέτει χιλιάδες μη στρατηγικά πυρηνικά όπλα. Τα βλέπει ως τρόπο αντιστάθμισης της δύναμης του ΝΑΤΟ σε προηγμένα συμβατικά υλικά, όπως τα όπλα ακριβείας.
Υπάρχουν 100-200 Β61 σε αεροπορικές βάσεις του ΝΑΤΟ στο Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ιταλία, την Ολλανδία και την Τουρκία, παρά το γεγονός ότι οι αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις θεωρούν γενικά ότι τέτοια πράγματα έχουν μικρή αξία στο πεδίο της μάχης.
Η παρουσία τους θεωρείται ότι δίνει στους εν λόγω Ευρωπαίους συμμάχους ένα άμεσο μερίδιο στην πυρηνική ομπρέλα της Αμερικής, καθιστώντας την έτσι πιο αξιόπιστη.
Η διαθεσιμότητα αυτών των όπλων είναι μέρος αυτού που κάνει τη δεύτερη, έμμεση, οδό προς τη χρήση πυρηνικών όπλων τρομακτική.
Αυτό συνεπάγεται ότι ο κ. Putin διευρύνει τη σύγκρουση σε ώστε να εμπλέκονται άμεσα οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ, με τρόπο που μέχρι στιγμής έχουν αντισταθεί – και όχι μόνο λόγω του πυρηνικού κινδύνου που ενέχει μια τέτοια αντιπαράθεση.
Ένας φόβος είναι ότι η Ρωσία θα μπορούσε να επιτεθεί άμεσα σε αποθήκες ή αποστολές όπλων στο έδαφος ενός κράτους μέλους του ΝΑΤΟ, όπως η Ρουμανία ή η Πολωνία.
Ρώσοι κατάσκοποι έχουν επιτεθεί κρυφά σε τέτοιες αποθήκες στη Βουλγαρία και την Τσεχική Δημοκρατία τα τελευταία χρόνια. Στις 12 Μαρτίου ο Sergei Ryabkov, αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, δήλωσε ότι οι αυτοκινητοπομπές όπλων είναι «νόμιμοι στόχοι».
Εάν η χώρα που θα δεχθεί την επίθεση αυτή καλούσε τους συμμάχους της να αντιμετωπίσουν την επίθεση πυροδοτώντας την εφαρμογή του άρθρου πέντε, της ρήτρας αμοιβαίας άμυνας της συμμαχίας, το ΝΑΤΟ θα μπορούσε να αποφασίσει να απαντήσει με αντίποινα κατά των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία, αν όχι κατά των δυνάμεων στην ίδια τη Ρωσία.
Ο χειρότερος φόβος
Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι οι δυτικές χώρες μπορεί να δράσουν κατόπιν εσωτερικής πίεσης προσπαθώντας να σταματήσουν την αιματοχυσία, ιδίως εάν ο πόλεμος στην Ουκρανία κλιμακωθεί – για παράδειγμα με τη χρήση χημικών όπλων.
Οι ψευδείς ρωσικοί ισχυρισμοί ότι η Ουκρανία διαθέτει τέτοια όπλα μπορεί να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για μια συγκεκαλυμμένη επιχείρηση που η Ρωσία θα χρησιμοποιήσει για να δικαιολογήσει ακόμα πιο σκληρά αντίποινα.
Τέτοιες τακτικές θα σκόρπιζαν τον τρόμο στους Ουκρανούς πολίτες και θα έδιναν σήμα στο ΝΑΤΟ ότι η Ρωσία δεν σκοπεύει να σταματήσει μπροστά σε τίποτα.
Ταυτόχρονα θα ασκούσε «τεράστια πίεση στο ΝΑΤΟ να υποχρεώσει τη Ρωσία με τη χρήση βίας να σταματήσει τέτοιες επιθέσεις», δηλώνει ο Oliver Meier του Ινστιτούτου Ερευνών για την Ειρήνη και την Πολιτική Ασφάλειας στο Αμβούργο.
Ο κ. Meier βλέπει την «ανεξέλεγκτη κλιμάκωση ως αποτέλεσμα ατυχημάτων, συγκεκαλυμμένων επιχειρήσεων ή παρεξηγημένων σημάτων» ως τις πιο πιθανές οδούς προς την καταστροφή.
Τα ατυχήματα είναι, άλλωστε, γεγονός της ζωής και οι άνθρωποι που βρίσκονται σε πόλεμο ή στα πρόθυρα ενός πολέμου γίνονται νευρικοί.
Στις 9 Μαρτίου, για να έχουμε κατά νου ένα απτό παράδειγμα, ένα λάθος κατά τη διάρκεια της συνήθους συντήρησης οδήγησε σε εκτόξευση έναν πυρηνοκίνητο (αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση μη οπλισμένου) ινδικό πύραυλο εναντίον του Πακιστάν, τον πυρηνικά εξοπλισμένο γείτονά της.
Η αμήχανη συγγνώμη της Ινδίας στις 11 του μηνός θα ήταν πολύ μικρή και πολύ αργά αν υπήρχε μεγάλη ένταση.
Όποια και αν είναι η αλυσίδα των γεγονότων που μπορεί να την επιφέρει, η ακτινοβόληση έστω και ενός κομματιού της Ουκρανίας θα ήταν μια συγκλονιστική στιγμή για την Ευρώπη και τον κόσμο. Οι δυτικές κυβερνήσεις θα αντιμετώπιζαν τεράστια πίεση να αντιδράσουν.
Ωστόσο, η επίθεση κατά της Ρωσίας με τον ίδιο τρόπο (βαθμίδα 27: «Παραδειγματική επίθεση κατά του στρατού») θα ήταν σαν να προσκαλούσε περαιτέρω πυρηνική χρήση κατά αμερικανικών και ευρωπαϊκών πόλεων (βαθμίδα 29: «Παραδειγματικές επιθέσεις κατά του πληθυσμού»).
Ο Kahn είχε 15 ακόμη βαθμίδες στις οποίες οι αντίπαλοι αντάλλασσαν δυνάμεις και πόλεις με όλο και μεγαλύτερη εγκατάλειψη. Το δόγμα της αμοιβαία εξασφαλισμένης καταστροφής υποδηλώνει ότι, μόλις χαθούν πόλεις, τα πράγματα θα φτάσουν γρήγορα κοντά στη βαθμίδα 44: «Παροξυσμός ή ανεξέλεγκτος πόλεμος».
Ωστόσο, η εναλλακτική λύση της προσπάθειας να πέσει ο κ. Putin χρησιμοποιώντας μόνο συμβατικά όπλα δεν θα τον έκανε απαραίτητα να τηρήσει τον ίδιο περιορισμό, ειδικά αν η προσπάθεια εκτόπισής του φαινόταν ότι θα είχε αίσιο τέλος: πίσω στις υψηλότερες βαθμίδες.
Αλλά το να μην κάνουμε τίποτα θα μπορούσε κάλλιστα να αποδειχθεί αβάσταχτο. Η ανάγκη να δείξουμε ότι τα πυρηνικά όπλα δεν επιτρέπουν την ατιμωρησία θα μπορούσε να αποδειχθεί σαρωτική.
Μια σειρά πολεμικών παιγνίων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Obama υποδηλώνουν το εύρος των πιθανών αντιδράσεων.
Στο «The Bomb: Presidents, Generals, and the Secret History of Nuclear War», ο Fred Kaplan, δημοσιογράφος, περιγράφει την αντίδραση των παικτών σε ένα σενάριο πολέμου στο οποίο η Ρωσία εισέβαλε σε ένα κράτος της Βαλτικής και πυροδότησε ένα τακτικό πυρηνικό όπλο εναντίον γερμανικής βάσης για να σταματήσει την αντεπίθεση του ΝΑΤΟ.
Έως το τέλος
Όταν μια ομάδα στρατηγών και ανώτερων συμβούλων έπαιξε αυτό το σενάριο, ο Colin Kahl, τότε σύμβουλος εθνικής ασφάλειας του αντιπροέδρου Joe Biden, υποστήριξε ότι ήταν καλύτερα να συνεχίσουμε να πολεμάμε συμβατικά και να απομονώσουμε τη Ρωσία διπλωματικά. Η συμβουλή του ακολουθήθηκε.
Όταν το υπουργικό συμβούλιο και οι αρχηγοί των ενόπλων δυνάμενων έπαιξαν το ίδιο παιχνίδι ένα μήνα αργότερα, αποφάσισαν να ρίξουν πυρηνικά στη Λευκορωσία, παρόλο που δεν είχε καμία ανάμειξη στον πόλεμο.
Σε όλα αυτά, είναι σημαντικό να διακρίνουμε τον σχετικό από τον απόλυτο κίνδυνο. Οι πιθανότητες μιας κλιμακούμενης αντιπαράθεσης που θα οδηγήσει στη χρήση πυρηνικών όπλων στην Ευρώπη είναι υψηλότερες από οποιαδήποτε άλλη στιγμή από το 1962. Αυτό δεν σημαίνει ότι μια τέτοια εξέλιξη είναι πιθανή.
Για τον κ. Putin η κλιμάκωση του πολέμου με τρόπο που θα εμπλέξει το ΝΑΤΟ θα ήταν σαν να «βλέπει» μια αποφασιστική ήττα στην Ουκρανία. Το να σχεδιάζει να αποτρέψει αυτή την ήττα με πυρηνικά μέσα θα ήταν σαν να διακινδυνεύει μαζικά αντίποινα.
Αλλά το διακύβευμα είναι υψηλότερο -ίσως υπαρξιακό- για τον κ. Putin από ό,τι για τους δυτικούς αντιπάλους του.
«Η άμεση αντιπαράθεση μεταξύ του ΝΑΤΟ και της Ρωσίας σημαίνει τρίτος παγκόσμιος πόλεμος», προειδοποίησε ο Joe Biden, ο πρόεδρος της Αμερικής, στις 11 Μαρτίου, γεγονός που την καθιστά «κάτι που πρέπει να προσπαθήσουμε να αποτρέψουμε».
Ο κ. Putin μπορεί να πιστεύει ότι μπορεί να κερδίσει ανταλλάγματα αν φανεί λιγότερο αφοσιωμένος σε αυτή την αποτροπή.
Ο Thomas Schelling, οικονομολόγος και πυρηνικός στρατηγιστής, παρατήρησε κάποτε ότι οι αποτρεπτικές απειλές είναι «θέμα αποφασιστικότητας, ορμητικότητας, απλού πείσματος».
Όπως σημείωσε, αυτές δεν είναι ιδιότητες που εύκολα κάποιος μπορεί να προσποιηθεί: «Δεν είναι εύκολο να αλλάξουμε τον χαρακτήρα μας – και το να γίνουμε φανατικοί ή ορμητικοί θα ήταν ένα υψηλό τίμημα που πρέπει να πληρώσουμε για να κάνουμε τις απειλές μας πειστικές».
Ένας άνθρωπος που εισβάλλει στην Ουκρανία χωρίς να πει στους περισσότερους υπουργούς του ή στα στρατεύματά του ότι πρόκειται να το κάνει, έχει ήδη διαμορφώσει τον χαρακτήρα του.
Για ορισμένους δυτικούς αξιωματούχους, αυτή η ασυμμετρία στον χαρακτήρα και την ανταμοιβή υπογραμμίζει την ανάγκη για μια γρήγορη διευθέτηση, ακόμη και αν αυτή ευνοεί το Κρεμλίνο.
Άλλοι σημειώνουν ότι και μόνο το να λέει τέτοια πράγματα δίνει στον κ. Putin ένα πλεονέκτημα που θα το προχωρήσει μέχρι να βρει σθεναρή αντίσταση.
«Ο φόβος του ΝΑΤΟ για μια πυρηνική σύρραξη ως κάτι το αναπόφευκτο [τέλος της γραμμής]… έχει αξιοποιηθεί αδίστακτα από τον Putin», δηλώνει με λύπη ο John Raine, πρώην Βρετανός διπλωμάτης.
«Έχει χρησιμοποιήσει αυτό το φόβο για να δημιουργήσει έναν πολύ μεγάλο χώρο στον οποίο μπορεί να διεξάγει συμβατικό πόλεμο στην Ευρώπη χωρίς στρατιωτική απάντηση από το ΝΑΤΟ».
Ο κίνδυνος είναι ο κ. Putin να προσπαθήσει να διευρύνει περαιτέρω αυτόν τον χώρο – ή να μην εκτιμήσει σωστά τα όριά του.
© 2021 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά βρίσκεται στο www.economist.com
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
