Οι Μέλισσες, η Βαρρόα και οι ακούσιες συνέπειες

Ελάχιστα παράσιτα φοβούνται περισσότερο οι μελισσοκόμοι από αυτό με το εύστοχο όνομα καταστροφέας Βαρροά (Varroa destructor). Αυτό το άκαρι, αρχικά παράσιτο της Apis cerana, της ασιατικής μέλισσας, μαστίζει την Apis mellifera, τη δυτική ξαδέρφη της cerana, εδώ και μόλις 50 χρόνια περίπου – αφού έφτασε στην Ευρώπη μέσω της τότε Σοβιετικής Ένωσης και στη συνέχεια εξαπλώθηκε τόσο στη Βόρεια όσο και στη Νότια Αμερική.

Πρόκειται για μάστιγα. Η Βαρρόα είναι πλέον τόσο κοινή που βρίσκονται σχεδόν σε όλες τις κυψέλες στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Το γιατί η Apis mellifera έχει αποδειχθεί τόσο ευάλωτη είναι υπό συζήτηση. Μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι, όντας αφελής απέναντι στο νέο παράσιτο, η mellifera δεν είχε αναπτύξει καμία άμυνα εναντίον του.

Αντίθετα, τα μέλη της κοινότητας της Apis cerana περιποιούνται συνεχώς το ένα το άλλο για να απομακρύνουν τέτοια εκτοπαράσιτα. Όμως, η εργασία των Alberto Satta και Francesco Nazzi των πανεπιστημίων Sassari και Udine, αμφότερα στην Ιταλία, υποδηλώνει μια πρόσθετη πιθανότητα. Αυτή είναι ότι οι ίδιοι οι μελισσοκόμοι έχουν, έστω και άθελά τους, βοηθήσει τα ακάρεα να πολλαπλασιαστούν.

Η μόλυνση από Βαρρόα συχνά ξεκινάει όταν μέλισσες από γειτονική αποικία κάνουν επιδρομή για μέλι σε μια μολυσμένη κυψέλη που δεν μπορεί πλέον να αμυνθεί. Τα έγκυα θηλυκά ακάρεα ανεβαίνουν στις επιδρομείς και μεταφέρονται από αυτές στην κυψέλη τους.

Οι μέλισσες χρησιμοποιούν τα εξαγωνικά κελιά των κηρωδών κηρήθρων τους για δύο εργασίες: την αποθήκευση του μελιού και την ανατροφή του γόνου. Οι εισβολείς πηδούν από τις μέλισσες που τις έχουν μεταφέρει, κατευθύνονται στην περιοχή με τα κελιά που έχει προετοιμάσει η βασίλισσα για την ανατροφή του γόνου και γεννούν τα δικά τους αυγά στις προνύμφες των μελισσών εκεί.

Τόσο τα μητρικά ακάρεα όσο και, όταν εκκολαφθούν, οι απόγονοί τους, τρέφονται δαγκώνοντας την επιδερμίδα των ξενιστών τους και ρουφώντας τα σωματικά υγρά τους. Έτσι, κάποιες προνύμφες θανατώνονται άμεσα.

Οι επιζήσασες αποδυναμώνονται και γίνονται ευάλωτες σε λοιμώξεις. Αυτή η ευπάθεια ενισχύεται από τις ανοιχτές πληγές που αφήνει το δάγκωμα των παρασίτων, τις οποίες εκμεταλλεύονται οι παθογόνοι μικροοργανισμοί που μεταφέρουν τα ακάρεα.

Είναι γνωστό ότι σε αυτούς περιλαμβάνονται ο ιός των παραμορφωμένων φτερών και ο ιός της οξείας παράλυσης των μελισσών. Ορισμένοι ερευνητές πιστεύουν ότι η Βαρρόα εμπλέκεται και στη διαταραχή της κατάρρευσης των αποικιών, κατά την οποία ο κύριος όγκος των εργατριών εγκαταλείπει την κυψέλη χωρίς προφανή λόγο.

Αν και οι μέλισσες δεν μειώνονται ανά τον κόσμο, αντίθετα με τη δημοφιλή αντίληψη, τα συγκεκριμένα ακάρεα προκαλούν σοβαρά προβλήματα στους μελισσοκόμους, ιδίως στη Δύση.

Επομένως, η καλύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο μπορούμε να κρατήσουμε τα ζωύφια υπό έλεγχο είναι απαραίτητη. Και οι Δρ. Satta και Δρ. Nazzi, γράφοντας στα Πρακτικά της Βασιλικής Εταιρείας, πιστεύουν ότι έχουν βρει μια πιθανή νέα προσέγγιση.

Ένα δύσκολο ερώτημα

Ένας κρίσιμος παράγοντας για τη μάστιγα της Βαρρόα είναι, κατά τη γνώμη των δύο ερευνητών, η πρόπολη – ή μάλλον η έλλειψή της. Η πρόπολη είναι ένα κολλώδες υλικό που φτιάχνουν οι μέλισσες αναμιγνύοντας κερί και ρητίνες που συλλέγονται από μια μεγάλη ποικιλία φυτών.

Την χρησιμοποιούν για να καλύψουν τα εσωτερικά τοιχώματα των κυψελών τους, να κλείσουν τρύπες στο τοίχωμα της κυψέλης που διαφορετικά θα μπορούσαν να αφήσουν την κυψέλη ευάλωτη στα αρπακτικά και να καλύψουν τα σώματα των εισβολέων που καταφέρνουν να σπάσουν το τοίχωμα και θανατώνονται από τα αλλεπάλληλα τσιμπήματά τους.

Ωστόσο, τα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η πρόπολη χρησιμεύει ως κάτι περισσότερο από ένα απλό οικοδομικό και ταριχευτικό υλικό πληθαίνουν.

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι η πρόπολη διαθέτει αντιμικροβιακές ιδιότητες που βοηθούν τις μέλισσες να αποκρούσουν μια σειρά επικίνδυνων ασθενειών, όπως η αμερικανική σηψιγονία, μια βακτηριακή λοίμωξη, και η ασκοσφαίρωση και η νοζεμίαση, οι οποίες προκαλούνται από μύκητες.

Αλλά τα μικροβιοκτόνα δεν είναι απαραίτητα αραχνοκτόνα. Έτσι, δεν υπήρχε προφανής λόγος που να μας κάνει να σκεφτούμε ότι η πρόπολη θα είναι αποτελεσματική και κατά των ακάρεων, μέχρι που, το 2017, μια ομάδα με επικεφαλής τον Δρ. Satta έκανε την περίεργη διαπίστωση ότι οι κυψέλες που έχουν προσβληθεί από Βαρρόα ανταποκρίνονται στέλνοντας περισσότερες συλλέκτριες από το συνηθισμένο για να συλλέξουν ρητίνες από φυτά.

Δεδομένου ότι η μόνη γνωστή χρήση που έχουν οι μέλισσες γι’ αυτές τις ρητίνες είναι η παραγωγή πρόπολης, οι Δρ. Satta και Δρ. Nazzi κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι εν λόγω κυψέλες χρησιμοποιούσαν το υλικό για να καταπολεμήσουν τη μόλυνση. Συγκέντρωσαν λοιπόν μια ομάδα συναδέλφων και άρχισαν να εργάζονται πάνω στις λεπτομέρειες.

Ξεκίνησαν αναλύοντας κηρήθρες που είχαν προετοιμαστεί από τις βασίλισσες ως θερμοκοιτίδες. Επιβεβαίωσαν ότι σε αυτές τις κυψέλες γόνου οι μέλισσες είχαν όντως χρησιμοποιήσει πρόπολη. Συγκεκριμένα, έδειξαν ότι το υλικό που χρησιμοποιήθηκε ήταν πλούσιο σε φαινόλες.

Αυτές είναι αρκετά τοξικές (η ίδια η φαινόλη, ως ονομασία της ομάδας των χημικών αυτών ενώσεων, ήταν το πρώτο ευρέως χρησιμοποιούμενο αντισηπτικό) και είναι σχεδόν βέβαιο ότι τα νέα για τα ακάρεα ήταν μάλλον δυσάρεστα.

Για να βεβαιωθούν, η ομάδα ανέθρεψε προνύμφες μελισσών σε τεχνητά κελιά σε εργαστήριο. Σε ορισμένα κελιά χορήγησαν τις χημικές ουσίες που βρίσκονται στην πρόπολη. Κάποια άλλα, στα οποία δεν χορήγησαν τίποτα, λειτούργησαν ως μάρτυρες. Και στα δύο αυτά είδη κελιών, εισήχθη επίσης ένα μόνο έγκυο ακάρεο.

Σε μία τρίτη ομάδα κελιών χορηγήθηκαν οι προαναφερόμενες χημικές ουσίες, αλλά χωρίς την εισαγωγή ακάρεων, για να διαπιστωθεί αν βλάπτουν με οποιονδήποτε τρόπο την ανάπτυξη της προνύμφης.

Το αποτέλεσμα ήταν ότι στα κελιά που έλαβαν θεραπεία, το 19% των νεοεκκολαπτόμενων ακάρεων πέθανε, ενώ στα κελιά που δεν χορηγήθηκε τίποτα μόνο το 6%. Και το αποτέλεσμα ήταν ακόμη πιο ενδιαφέρον όταν ο Δρ. Satta και ο Δρ Nazzi συνέχισαν να παρακολουθούν τη μετέπειτα γονιμότητα των επιζώντων.

Από εκείνα τα ακάρεα που επέζησαν της αρχικής τους έκθεσης στις χημικές ουσίες που περιέχονται στην πρόπολη, μόνο το 26% συνέχισαν να αναπαράγονται. Αντίθετα, το 46% των επιζώντων ακάρεων στα κελιά χωρίς χημικές ουσίες αναπαραγόταν με επιτυχία. Οι χημικές ουσίες δεν φάνηκε να έχουν καμία επίδραση στην ανάπτυξη των προνυμφών των μελισσών.

Φαίνεται, λοιπόν, αρκετά σαφώς ότι η πρόπολη βοηθά στην προστασία από τη Βαρρόα. Αυτό όμως εγείρει το ερώτημα γιατί οι μέλισσες δεν τη χρησιμοποιούν περισσότερο στα κελιά του γόνου τους. Μια πιθανή απάντηση είναι ότι αυτή η δυνατότητα ήταν κάτι που ανακάλυψαν οι ίδιες.

Ώσπου να ανακαλυφθούν οι αντιμικροβιακές ιδιότητες της, οι μελισσοκόμοι θεωρούσαν την πρόπολη ενοχλητική. Ειδικότερα, όταν στα μέσα του 19ου αιώνα εισήχθησαν κυψέλες με αφαιρούμενα πλαίσια για την ευκολότερη συλλογή του μελιού, οι μέλισσες αντέδρασαν σε αυτή την ενισχυμένη λεηλασία επικολλώντας πρόπολη πάνω στα πλαίσια αυτά, καθιστώντας την εξαγωγή τους δύσκολη.

Για να αντιμετωπιστεί αυτή η συμπεριφορά, γενιές μελισσοκόμων προτίμησαν αποικίες που παρήγαγαν λιγότερη πρόπολη. Ως αποτέλεσμα, οι σύγχρονες μέλισσες είναι αρκετά φειδωλές με την παραγωγή και την ανάπτυξή της.

Η αντιστροφή των συνεπειών αυτής της επιλεκτικής αναπαραγωγής δεν θα είναι εύκολη. Θα μπορούσε ενδεχομένως να γίνει με την υβριδοποίηση της εξημερωμένης mellifera με άγρια στελέχη του είδους ή με άλλα είδη Apis που δεν έχουν χάσει την ικανότητα παραγωγής πρόπολης. Για να πετύχει κάτι τέτοιο, όμως, θα απαιτηθεί συντονισμένη προσπάθεια σε πολλά μέρη.

Μια πιο άμεση απόκριση θα μπορούσε να είναι να διευκολύνουμε τις μέλισσες να συλλέγουν τις πλούσιες σε φαινόλες ρητίνες που σκοτώνουν τα ακάρεα – ίσως με την καλλιέργεια σχετικών φυτών κοντά στις κυψέλες.

Εναλλακτικά, μια συνθετική εκδοχή της πρόπολης, η οποία θα εισάγεται στις κυψέλες από ανθρώπινο χέρι, θα μπορούσε στη συνέχεια να χρησιμοποιηθεί από τις εργάτριες με τρόπους που δεν είναι φιλικοί προς τα ακάρεα.

Ανεξάρτητα όμως από την ακριβή πορεία προς την έξοδο από το χάος, η θλιβερή ιστορία της μέλισσας, της πρόπολης και του ακάρεως Βαρρόα μοιάζει με ένα μάθημα για το νόμο των ακούσιων συνεπειών.

© 2021 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά βρίσκεται στο www.economist.com