THEPOWERGAME
Στα τέλη Ιουλίου, λιγότερο από μια εβδομάδα μετά την άρση από τη βρετανική κυβέρνηση των περισσότερων περιορισμών που είχαν απομείνει για την Covid-19, αρκετές χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Τραφάλγκαρ του Λονδίνου για να διαμαρτυρηθούν για τα «lockdowns».
Μεταξύ των ομιλητών ήταν ο Piers Corbyn (αδελφός του πρώην ηγέτη του Εργατικού Κόμματος), αρνητής της κλιματικής αλλαγής που πιστεύει ότι η Covid-19 είναι «φάρσα», ο συγγραφέας David Icke που πιστεύει ότι οι ισχυρότεροι άνθρωποι στον κόσμο είναι στην πραγματικότητα σαύρες, και η Gillian McKeith, υπέρμαχος της άρδευσης του παχέος εντέρου που υποστηρίζει ότι η καλή διατροφή είναι αρκετή για να σταματήσει ο ιός.
Ένας πρώην νοσηλευτής (από τον οποίο αφαιρέθηκε η άδεια άσκησης επαγγέλματος για διασπορά παραπληροφόρησης) παραλλήλισε το ιατρικό προσωπικό που διανέμει τα εμβόλια με τους Ναζί και πρότεινε να κρεμαστούν.
Τέτοιες διαδηλώσεις είναι πολύ διαδεδομένες τελευταία όχι μόνο στη Βρετανία, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Η πανδημία δημιούργησε ένα τσουνάμι παραπληροφόρησης. Στη Γαλλία, ένα ντοκιμαντέρ που ισχυρίζεται ότι η Covid-19 εφευρέθηκε από τις πολιτικές ελίτ ως μέρος μιας συνωμοσίας για την επίτευξη μιας «νέας παγκόσμιας τάξης πραγμάτων» είχε 2,5 εκατομμύρια προβολές μέσα σε τρεις ημέρες.
Στην Αμερική η άποψη ότι ο covid είναι μια φάρσα εξαπλώθηκε μαζί με μια σειρά άρρωστων θεωριών γνωστών ως «QAnon», οι οποίες υποστηρίζουν ότι η κυβέρνηση διοικείται από μια μυστική συμμορία παιδόφιλων και ότι ο Donald Trump είναι ο σωτήρας που προορίζεται να τους νικήσει.
Πρόκειται, εν ολίγοις, για τη χρυσή εποχή των θεωριών συνωμοσίας. Το διαδίκτυο καθιστά τη διάδοσή τους ευκολότερη από ποτέ, ενώ είναι το ίδιο συχνές στις φτωχές χώρες όσο και στις πλούσιες.
Στη Νιγηρία πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι ο Muhammadu Buhari, πρόεδρος από το 2015, στην πραγματικότητα πέθανε σε νοσοκομείο του Λονδίνου το 2017 και έκτοτε τον υποδύεται ένας Σουδανός σωσίας του ονόματι «Jibril».
Στην Ινδία, η κυβέρνηση του Narendra Modi ισχυρίστηκε ότι η Greta Thunberg, η έφηβη Σουηδή ακτιβίστρια για το κλίμα, αποτελεί μέρος μιας παγκόσμιας συνωμοσίας για να δυσφημίσει το τσάι της χώρας του.
Στη Μέση Ανατολή επικρατεί ευρέως η ιδέα ότι οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 ήταν «προβοκάτσια» και σχεδιάστηκαν από το Ισραήλ (ή απλώς από κάποιους Εβραίους).
Φυσικά, πολλοί άνθρωποι έχουν πεποιθήσεις που είναι γελοίες αλλά ακίνδυνες, όπως η ιδέα ότι ο Elvis Presley είναι ζωντανός και ζει στο Καλαμαζού του Μίσιγκαν.
Μια θεωρία συνωμοσίας, ωστόσο, είναι κάτι πιο συγκεκριμένο: είναι η πίστη ότι μια μικρή ομάδα ισχυρών εκπονεί ένα μυστικό σχέδιο για να βλάψει μια μεγαλύτερη ομάδα απλών ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Quassim Cassam του Πανεπιστημίου Warwick στη Βρετανία, τέτοιες θεωρίες είναι «πρωτίστως μορφές πολιτικής προπαγάνδας».
Η δύναμή τους έγκειται στο ότι δίνουν στους ανθρώπους μια εξήγηση του κόσμου που επιρρίπτει την ευθύνη για τις δυστυχίες τους στους εχθρούς τους. Συνήθως είναι ανοησίες, αλλά τείνουν να καθιστούν την ορθολογική πολιτική αδύνατη. Η ικανότητά τους να υποκινούν είναι αυτό που τις κάνει επικίνδυνες.
Οι θεωρίες συνωμοσίας υπήρχαν ανέκαθεν. Οι Ρωμαίοι συνομωσιολόγοι επινόησαν το μύθο ότι ο αυτοκράτορας Νέρωνας είχε προκαλέσει τη μεγάλη πυρκαγιά του 64 μ.χ. Μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα, ένα από τα πρώτα μπεστ σέλερ ήταν ένας οδηγός για τις σατανικές συνωμοσίες των μαγισσών.
Για αιώνες οι Εβραίοι κατηγορούνταν ότι σχεδίαζαν να δολοφονήσουν τα παιδιά των χριστιανών. Τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών», που δημοσιεύτηκαν το 1900 από τσαρικούς προπαγανδιστές, διεύρυναν την κατηγορία μιλώντας για παγκόσμια κυριαρχία. Οι μασόνοι, οι κομμουνιστές, η CIA και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στις θεωρίες συνωμοσίας.
Για να πάρετε μια ιδέα του τρόπου με τον οποίο μολύνουν την πολιτική σήμερα, μπορείτε να ξεκινήσετε από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Οι χώρες που η δημιουργία και η διάδοση των θεωριών συνωμοσίας είναι τόσο βαθιά ριζωμένη είναι ελάχιστες.
Κάποια στιγμή, σχεδόν όλοι οι πολιτικοί, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου, τις έχουν υιοθετήσει. «Συμβάλλουν στο αφήγημα της υποκίνησης των ανθρώπων», λέει ο Βέλγος ακαδημαϊκός Kris Berwouts.
Χρησιμοποιώντας μια θεωρία συνωμοσίας για να ξεσηκώσει τον όχλο να κατέβει στους δρόμους (ή, στην ύπαιθρο, για να επιτεθεί σε μια γειτονική φυλή), ένας πολιτικός δημιουργεί πίεση που μπορεί να χρησιμοποιήσει στις διαπραγματεύσεις του με άλλους ηγέτες.
Στο σπίτι του στην πρωτεύουσα Κινσάσα, ο Valentin Mubake, ένας γηραιός πολιτικός, μιλάει την πιο κοινή θεωρία συνωμοσίας της χώρας. Κατά την άποψή του, τα σημερινά προβλήματα του Κονγκό ξεκίνησαν στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν ο Paul Kagame, ο σημερινός πρόεδρος της γειτονικής Ρουάντα, οργάνωσε μια ψεύτικη γενοκτονία του ίδιου του λαού του, των Τούτσι της Ρουάντα.
Το γεγονός του έδωσε την πολιτική κάλυψη ώστε να καταλάβει τη Ρουάντα και στη συνέχεια να εισβάλει στο Κονγκό στην πιο αδύναμη στιγμή του. «Δημιουργήθηκε μια μαφία για τη βαλκανοποίηση του Κονγκό», δηλώνει. «Ο Tony Blair και ο Bill Clinton συνεργάστηκαν με τον Kagame.
Η Δύση προετοίμασε τον πόλεμό της… και ο Kagame έκανε τη δουλειά». Λέει επίσης ότι «οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν εκείνες που είχαν οργανώσει τα πάντα». Πηγαίνοντας την πλοκή ένα βήμα παρακάτω, ισχυρίζεται ότι τα Ηνωμένα Έθνη διαπράττουν σφαγές και εξαπλώνουν ασθένειες όπως ο Έμπολα.
Η εναλλακτική αυτή ιστορία του κ. Mubake για το Κονγκό είναι ευρέως αποδεκτή. Σε μια συνάντηση νεαρών ποιητών της μεσαίας τάξης στη Γκόμα, μια μεγάλη πόλη στα ανατολικά, ο ανταποκριτής μας ρώτησε πόσοι γνωρίζουν ανθρώπους που πιστεύουν αυτή τη θεωρία. Όλοι όσοι βρίσκονταν στην αίθουσα σήκωσαν το χέρι τους.
Τέτοιες ιδέες προκαλούν τεράστια ζημιά. Το μίσος για τη Ρουάντα τροφοδοτεί την εθνοτική βία, ιδίως κατά των Τούτσι του Κονγκό. Η πεποίθηση ότι ο Έμπολα είναι μια ξένη συνωμοσία έχει οδηγήσει πολιτοφύλακες να εισβάλλουν σε κλινικές και να «απελευθερώνουν» ασθενείς, εξαπλώνοντας έτσι την ασθένεια περισσότερο.
Οι άνθρωποι αρνούνται να κάνουν τα εμβόλια κατά της covid-19 επειδή φοβούνται ότι αποτελούν μέρος του σχεδίου. Οι θεωρίες συνωμοσίας «κυριολεκτικά σκοτώνουν», λέει ο Rodriguez Katsuva, ένας δημοσιογράφος από το Κονγκό, συνιδρυτής του Congo Check, μιας ιστοσελίδας διασταύρωσης στοιχείων.
Αλλά γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν αυτές τις θεωρίες; Ένας λόγος είναι ότι ορισμένες συνωμοσίες αποδεικνύονται πραγματικές. Στο Κονγκό ο Patrice Lumumba, ο πρώτος πρωθυπουργός της χώρας μετά την ανεξαρτησία της χώρας από το Βέλγιο το 1960, δολοφονήθηκε από αυτονομιστές με την υποστήριξη της CIA και του Βελγίου.
Ο κ. Kagame προφανώς δεν σκηνοθέτησε τη γενοκτονία της Ρουάντα, αλλά εισέβαλε στο Κονγκό χρησιμοποιώντας έναν ντόπιο αντάρτη ως βιτρίνα. Το 1939, η ναζιστική Γερμανία σκηνοθέτησε μια επίθεση πριν εισβάλει στην Πολωνία. Τη δεκαετία του 1960 η αμερικανική κυβέρνηση σχεδίασε μια ανάλογη επίθεση ως δικαιολογία για να εισβάλει στην Κούβα.
Άλλες θεωρίες συνωμοσίας, αν και ψευδείς, τροφοδοτούν τις ανησυχίες του πραγματικού κόσμου. Δεν υπάρχει παιδόφιλο βαθύ κράτος, όπως πιστεύουν οι οπαδοί της QAnon. Αλλά ο Jeffrey Epstein και ο Jimmy Savile, δύο παιδόφιλοι στην Αμερική και τη Βρετανία αντίστοιχα, με πολιτικούς δεσμούς, έζησαν για χρόνια ανενόχλητοι από το νόμο.
Αυτοί οι φόβοι αξιοποιούνται από έξυπνους πωλητές. Ο William Coleshill, ένας νεαρός πολιτικός επιχειρηματίας, ταξιδεύει στο Λονδίνο με μια κάμερα που μεταδίδει ζωντανά πλάνα από (συνήθως μικρές) διαδηλώσεις σε ένα κανάλι στο YouTube με την ονομασία «Resistance GΒ».
Υποστηρίζει ότι η Covid-19 είναι μια συνωμοσία για να δικαιολογηθεί η «κομμουνιστική» κυβέρνηση. Το κανάλι του έχει 48.000 συνδρομητές που αυξάνονται γρήγορα. Του δίνει μια μικρή δόξα, ενώ έχει ένα κουμπί για δωρεές.
Άλλοι πολιτικοί επιχειρηματίες πουλάνε μαντζούνια. Ένα διαδικτυακό αντιεμβολιαστικό δίκτυο που εξετάστηκε από το Γραφείο Ερευνητικής Δημοσιογραφίας, ένα παρατηρητήριο, κατευθύνει τους χρήστες σε ιστότοπους που πωλούν σπρέι «αποτοξίνωσης από τα βαρέα μέταλλα» έναντι 95 δολαρίων και «πόσιμο θαλασσινό νερό από θαλάσσιο πλάσμα» έναντι 49,95 δολαρίων.
Η απήχηση των θεωριών συνωμοσίας έχει εν μέρει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ψυχολογία. Μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι συνεχώς υπερεκτιμούν την ικανότητά τους να κατανοούν πολύπλοκα συστήματα.
Όπως οι ψυχολόγοι Leonid Rozenblit και Frank Keil, διαπίστωσαν σε μια εργασία τους που δημοσιεύθηκε το 2002, οι άνθρωποι νομίζουν ότι «μπορούν να εξηγήσουν τον κόσμο στον οποίο ζουν με επιτυχία», ενώ στην πραγματικότητα οι πληροφορίες τους είναι αρκετά περιορισμένες.
Οι θεωρίες συνωμοσίας βοηθούν τους ανθρώπους να βρουν νόημα σε έναν ενοχλητικά αβέβαιο κόσμο, καθησυχάζοντάς τους ότι τα κακά πράγματα οφείλονται στις μηχανορραφίες κακών ανθρώπων και όχι απλώς στην κακή τύχη (ή στα δικά τους λάθη).
Το ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες αποφεύγουν σε κάποιο βαθμό τον συνωμοσιολογικό λόγο που κυριαρχεί σε μέρη όπως το Κονγκό, οφείλεται στην ύπαρξη κοινωνικών κανόνων και θεσμών. Ιδανικά, όσοι διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας χάνουν την υποστήριξη των μέσων ενημέρωσης, των κομμάτων και τελικά των ψηφοφόρων.
Στη Γαλλία, ο Jean-Luc Mélenchon, ένας σκληροπυρηνικός αριστερός υποψήφιος για την προεδρία, έχει επικριθεί από σχεδόν όλες τις μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες για την πεποίθησή του ότι μια παγκόσμια ολιγαρχία συνωμοτεί για να κρατήσει τον Emmanuel Macron στην εξουσία.
Στην Αμερική, η Marjorie Taylor Greene, υποστηρίκτρια της QAnon στο Κογκρέσο, στερήθηκε των διορισμών της σε επιτροπές επειδή ισχυρίστηκε ότι αρκετές μαζικές δολοφονίες ήταν σκηνοθετημένες.
Αλλά αυτοί οι μηχανισμοί δεν φαίνεται να λειτουργούν πολύ καλά τελευταία. Το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη της Πολωνίας κέρδισε την εξουσία το 2015, υποστηρίζοντας την αβάσιμη θεωρία ότι η Ρωσία βρισκόταν πίσω από το αεροπορικό δυστύχημα που σκότωσε τον πρόεδρο της χώρας το 2010.
Ο Donald Trump κέρδισε τις εκλογές για την προεδρία διακινώντας την ψευδή κατηγορία ότι το πιστοποιητικό γέννησης του Barack Obama ήταν πλαστό. Πολύ πριν ο κ. Trump ισχυριστεί ότι οι εκλογές του 2020 ήταν στημένες, ισχυρίστηκε το ίδιο για τις προκριματικές εκλογές που έχασε το 2016, κερδίζοντας την πίστη των Ρεπουμπλικάνων που ένιωθαν ότι αγνοούνταν από τους κομματικούς εξουσιαστές.
Πράγματι, οι θεσμικές ελίτ των Ρεπουμπλικάνων αποτυγχάνουν παταγωδώς να επιβάλουν κανόνες κατά της παραφροσύνης. Τον Φεβρουάριο ο Mitch McConnell, ο ηγέτης των Ρεπουμπλικάνων στη Γερουσία, αποκάλεσε τις θεωρίες συνωμοσίας «καρκίνο» για το κόμμα του.
Αλλά και πάλι ψήφισε υπέρ της αθώωσης του κ. Trump που τις χρησιμοποίησε για να υποκινήσει την εξέγερση στο Καπιτώλιο στις 6 Ιανουαρίου. Το 2016 ο Ρεπουμπλικανός γερουσιαστής Ted Cruz κατήγγειλε τον κ. Trump για τον αβάσιμο ισχυρισμό του ότι γεννήθηκε στο εξωτερικό, ενώ το 2020 υποστήριξε την ψευδή κατηγορία του κ. Trump ότι οι προεδρικές εκλογές ήταν στημένες για να χάσει.
Αυτό πιθανώς οφείλεται στο γεγονός ότι πολλοί Ρεπουμπλικάνοι πιστεύουν την εκδοχή του κ. Trump και όχι την πραγματικότητα. Υπάρχουν 45 οπαδοί της QAnon που θα είναι υποψήφιοι για το Κογκρέσο το 2022.
Η αλήθεια δεν διατάσσεται
Αλλά πώς μπορούν οι θεωρίες συνωμοσίας να αποθαρρυνθούν; Πολλοί απευθύνονται στις τεχνολογικές εταιρείες. Από το 2019 το Facebook περιόρισε σε πέντε τον αριθμό των ατόμων στα οποία ένας χρήστης μπορεί να προωθήσει ταυτόχρονα ένα μήνυμα στο Whatsapp (το οποίο του ανήκει).
Ο στόχος ήταν να επιβραδυνθεί η εξάπλωση των θεωριών συνωμοσίας στην πλατφόρμα – ένα μεγάλο πρόβλημα στην Ινδία. Στο ίδιο το Facebook, 15.000 συντονιστές εργάζονται για την εξάλειψη της παραπληροφόρησης.
Τον Ιανουάριο το Twitter ανέστειλε 70.000 λογαριασμούς που συνδέονται με την QAnon. Και οι δύο πλατφόρμες προσπαθούν να αναστείλουν τις αναρτήσεις που διαδίδουν επανειλημμένα επιβλαβή ψεύδη, ή τουλάχιστον να εμποδίσουν οποιαδήποτε υποκίνηση μπορεί να προκύψει από αυτές.
Το 2019 το YouTube μπλόκαρε τους ανθρώπους που διέδιδαν παραπλανητικές πληροφορίες για τα εμβόλια ώστε μην μπορούν να πληρώνονται για διαφημίσεις.
Μια άλλη μέθοδος είναι η απομυθοποίηση των θεωριών, μια προσέγγιση που ακολουθεί ο κ. Katsuva στο Congo Check. Ίδρυσε την οργάνωση το 2018, μαζί με άλλους δύο τοπικούς δημοσιογράφους, την ώρα που, εν μέσω εκτεταμένης παραπληροφόρησης για την επιδημία του Έμπολα, διαπράττονταν σφαγές στο βορειοανατολικό Κονγκό.
Σύμφωνα με το κέντρο δημοσιογραφίας Reporters’ Lab του Πανεπιστημίου Duke, ο αριθμός αυτών των ιστοσελίδων διασταύρωσης στοιχείων αυξήθηκε παγκοσμίως από 145 το 2016 σε 341 φέτος. Ωστόσο, οι ιστοσελίδες διασταύρωσης στοιχείων τείνουν να προσελκύουν λιγότερους αναγνώστες από εκείνες που διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας.
Τελικά, οι θεωρίες συνωμοσίας γίνονται πιστευτές όταν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στις αρχές. Για την καταπολέμησή τους, οι πολιτικοί έχουν ελάχιστες επιλογές πέραν του να κυβερνούν με διαφάνεια και καλά.
Πριν από τρεις αιώνες ο Jonathan Swift έγραψε ότι «το ψέμα πετάει, και η αλήθεια έρχεται κουτσαίνοντας πίσω του – έτσι ώστε όταν οι άνθρωποι παραπλανώνται, είναι πολύ αργά- το παιγνίδι έχει ήδη τελειώσει, και το παραμύθι έχει αποφέρει καρπούς».
Ακόμη και οι καλύτερες κυβερνήσεις δεν μπορούν να νικήσουν τις θεωρίες συνωμοσίας. Μπορούν όμως να τις αντικρούσουν παραθέτοντας δυνατά αντεπιχειρήματα.
© 2021 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά βρίσκεται στο www.economist.com
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
