THEPOWERGAME
Δημήτρης Γερογιάννης
Ο Δημήτρης Γερογιάννης είναι Διδάκτορας του τμήματος Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με ειδίκευση στην Μηχανική Όραση. Είναι ιδρυτής της εταιρείας AI and Me και ιδρυτικό μέλος και μέλος ΔΣ του Ομίλου Τεχνητής Νοημοσύνης – ΑΙ Catalyst
Οι παροικούντες την Ιερουσαλήμ της τεχνολογίας σίγουρα θα έχουν προβληματιστεί με τη σχετικά πρόσφατη ανανεωμένη ανακοίνωση του ChatGPT. Για τους μη εμπλεκόμενους με τις εξελίξεις στον χώρο της Τεχνητής Νοημοσύνης, το ChatGPT είναι ένα εργαλείο (chatbot) της εταιρείας Open.AI. Αξιοποιεί την αιχμή της τεχνολογίας στον τομέα και μπορεί να διεξάγει μια συζήτηση, που σε πολλές περιπτώσεις είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αν συνομιλεί με μια μηχανή ή με έναν άνθρωπο.
Βέβαια, αυτό το κυνήγι δημιουργικότητας και επινόησης μηχανών ικανών να λειτουργούν αυτόνομα δεν είναι καινούργια υπόθεση. Από την πρώιμη αρχαιότητα, στα Ομηρικά έπη, συναντάμε αναφορές για τρίποδες στο εργαστήριο του Ηφαίστου που κινούνται από μόνοι τους. Αλλά και στην περίφημη αυτοματοποιητική του Ήρωνα, του σπουδαίου αυτού Αλεξανδρινού μηχανικού, βλέπουμε οδηγίες που αξιοποιούν τους φυσικούς νόμους για να αυτοματοποιήσουν μια μηχανική διαδικασία που διεκπεραιώνει μια εργασία. Διαβάζουμε, για παράδειγμα, πώς ο Ήρων δάμασε τις αρχές της Φυσικής και δημιούργησε μια μηχανή που ανοιγοκλείνει θύρες αυτόματα, ενεργοποιούμενες από ένα εξωτερικό ερέθισμα, εν προκειμένω τις θύρες ενός ναού όταν άναβε η φωτιά στον βωμό του ναού. Αλλά και σε μετέπειτα χρόνους, στο βιβλίο De Ceremoniis (ii,15) περιγράφεται ο θρόνος του Βυζαντινού αυτοκράτορα, που προσομοιάζει στον «θρόνο του Σολομώντος», ως ένα σύμπλεγμα που πλαισιώνεται από απομιμήσεις ζώων και μπορεί να κινείται αυτόματα. Και στη σύγχρονη εποχή, όμως, βλέπουμε σημαντικές εργασίες γύρω από τον χώρο αυτόν. Η σημαντικότερη ίσως εξέλιξη είναι η ρηξικέλευθη εργασία του Άλαν Τιούρινγκ, στη δεκαετία του 1930, που παρουσίασε ένα θεωρητικό κατασκεύασμα (την περίφημη μηχανή Τιούρινγκ) που θεμελιώνει στην ουσία τον μηχανισμό της λογικής. Περιγράφει δηλαδή ένα αυστηρό μαθηματικό κατασκεύασμα του πώς μπορεί να περιγράφει μια μηχανή που εκτελεί έναν υπολογισμό. Με άλλα λόγια, ο Τιούρινγκ έθεσε τις βάσεις της επιστήμης της Πληροφορικής και στην ουσία εισήγαγε την έννοια αυτού που σήμερα ονομάζουμε Ηλεκτρονικός Υπολογιστής. Έκτοτε, η γνώση μας πάνω στον τομέα αυτόν εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς.
Ο αναγνώστης ίσως να αναρωτάται περί του σκοπού της μακροσκελούς ιστορικής αναδρομής. Γιατί σε ένα άρθρο που θέλουμε να μιλήσουμε για επερχόμενες κοινωνικές αλλαγές αναφερόμαστε στην ιστορία της Τεχνολογίας; Ο λόγος που κάνω αυτήν την αναδρομή είναι για να καταδείξω ότι η ενασχόληση με προηγμένη τεχνολογία δεν είναι μια νέα τάση στην ανθρώπινη ιστορία. Ωστόσο, στην εποχή μας εμφανίζονται για πρώτη φορά οι συνθήκες που θα αναλύσουμε στη συνέχεια, και οι οποίες πιστεύω αποτελούν σημείο καμπής για την ανθρώπινη ιστορία και μπορεί να οδηγήσουν σε ανατροπές και νέα κοινωνικά μοντέλα οργάνωσης. Γιατί, λοιπόν, στην εποχή μας η διείσδυση της αυτοματοποίησης μπορεί να έχει τόσο συνταρακτικά αποτελέσματα;
Η απάντηση στο ερώτημα έχει να κάνει με την πρόοδο της επιστήμης στην οποία βασίζεται η Τεχνητή Νοημοσύνη και τροφοδοτείται κυρίως από τη ραγδαία ανάπτυξη και διαθεσιμότητα της υπολογιστικής ισχύος, δηλαδή της ικανότητας των ηλεκτρονικών υπολογιστών να εκτελούν πράξεις.
Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του αναφέρει την εξής ενδιαφέρουσα άποψη: «Εάν κάθε εργαλείο μπορούσε να εκτελέσει την εργασία του όταν διατασσόταν ή προβλέποντας τις ενέργειες εξαρχής, όπως τα είδωλα του Δαίδαλου στην ιστορία, ή οι τρίποδες του Ηφαίστου -όπου ο ποιητής λέει «αυτοκινούμενοι εισερχόταν στο θείο συμπόσιο»- εάν έτσι ύφαιναν μόνα τους ή οι άρπες έπαιζαν μουσική, οι αρχιτεχνίτες δεν θα χρειάζονταν βοηθούς και ούτε οι δεσπότες δούλους [Πολιτικά, 1253 b]». Με άλλα λόγια, για όσο διάστημα ο θεσμός της δουλείας ήταν σε ισχύ, η ανάγκη για εκτέλεση εργασιών που απαιτούσαν είτε μυϊκή δύναμη είτε γνωσιακή δεξιότητα ικανοποιούνταν από τους δούλους, «μηχανές» δηλαδή που είχαν προφανώς την ικανότητα να λειτουργούν αυτόματα. Επομένως, δεν υπήρχε η ζήτηση για μηχανές, που θα ωθούσε τη διανόηση της εποχής να δώσει τις σχετικές λύσεις. Οι όποιες σποραδικές προσπάθειες γινόταν περισσότερο στο πλαίσιο της επιστημονικής περιέργειας και λιγότερο για να επιλυθούν επιτακτικά καθημερινά προβλήματα.
Ωστόσο, η κατάσταση αυτή αλλάζει άρδην με τις επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα, που καταργούν τον θεσμό της δουλείας -και εμπεδώνονται σταδιακά σε όλο τον Δυτικό κόσμο-, σε συνδυασμό με τις επιστημονικές εξελίξεις και τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Έτσι, δεν υπάρχουν τα διαθέσιμα ανθρώπινα χέρια και μυαλά να εργαστούν. Υπάρχει, όμως, η επιστημονική επάρκεια, που μετουσιώνεται σε μηχανικά θαύματα και καλύπτει την έλλειψη σε χέρια -δηλαδή μυϊκή δύναμη. Πλέον έχουν ενεργοποιηθεί οι παράγοντες εκείνοι που θα οδηγήσουν στη λεγόμενη βιομηχανική επανάσταση. Η βιομηχανική παραγωγή βασίζεται όλο και περισσότερο στη μηχανική αυτοματοποίηση. Η κοινωνία αλλάζει και καθιερώνονται νέοι θεσμοί, που αμφισβητούν την καθεστηκυία τάξη και προωθούν τη δημοκρατία, την ελευθερία της έκφρασης και την αυτοδιάθεση του ατόμου.
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της νέας αυτής εποχής είναι ότι μπαίνει η βάση για τη δημιουργία του ανθρώπου καταναλωτή. Καθώς η γραμμή παραγωγής αυτοματοποιείται, η δημιουργία αγαθών γίνεται πιο αποδοτική. Με άλλα λόγια, δημιουργούνται περισσότερα και φτηνότερα προϊόντα, τα οποία θα πρέπει να καταναλωθούν. Για να μπορεί, όμως, ο άνθρωπος καταναλωτής να καταναλώσει θα πρέπει να έχει και την αντίστοιχη οικονομική δυνατότητα, κάτι που σημαίνει ότι σταδιακά η οικονομική ευμάρεια του κοινωνικού συνόλου βελτιώνεται, ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται η ανάγκη για νέα ή και καλύτερα προϊόντα. Νομίζω ότι ο αναγνώστης θα συμφωνήσει ότι οποτεδήποτε μέσα στην Ιστορία εμφανίζονται περίοδοι οικονομικής ευρωστίας, αυτό έχει ως συνεπακόλουθο την πολιτιστική και επιστημονική άνθηση.
Απότοκο της κατάστασης αυτής είναι η επιστημονική και συνεπακόλουθη τεχνολογική πρόοδος του προηγούμενου αιώνα, ακόμα κι αν κατά τη διάρκειά του η ανθρωπότητα βίωσε δύο τρομακτικά θηριώδεις Παγκόσμιους Πολέμους.
Αρχές, λοιπόν, της δεκαετίας του 1990, στις εγκαταστάσεις του CERN μπαίνουν οι βάσεις γι’ αυτό που στη συνέχεια θα ονομαστεί Παγκόσμιος Ιστός. Έχει ήδη προηγηθεί από τη δεκαετία του 1950, με το πρόγραμμα DARPA, η ψηφιακή δικτύωση υπολογιστικών συστημάτων σε απομακρυσμένες γεωγραφικές περιοχές, ο πρόδρομος του σημερινού Διαδικτύου. Τα χρόνια που ακολουθούν η υπολογιστική ισχύς εξακολουθεί να αναβαθμίζεται, ενώ πλέον η πληροφορία και η γνώση γίνονται προσβάσιμες σε όλους τους ανθρώπους. Επιπλέον, όλο και περισσότερη πληροφορία παράγεται καθημερινά και αποθηκεύεται σε ψηφιακή μορφή. Και φτάνουμε στο γύρισμα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα! Οι τεχνολογικοί κολοσσοί της Silicon Valley έχουν εξελίξει την τεχνολογία νέφους σε πολύ μεγάλο βαθμό, εγκαθιστώντας κέντρα δεδομένων ανά την υφήλιο, συνδέοντάς τα με χιλιάδες χιλιόμετρα καλωδίων οπτικής ίνας.
Όλη αυτή η κατάσταση έχει αποτέλεσμα τη δημιουργία πληθώρας δεδομένων, που είναι εύκολα προσβάσιμα και διαχειρίσιμα. Και μπορεί για τις μηχανές της Βιομηχανικής Επανάστασης το καύσιμο για τη λειτουργία τους να ήταν ο άνθρακας και στη συνέχεια το πετρέλαιο, όμως για την Τεχνητή Νοημοσύνη το αντίστοιχο καύσιμο είναι τα δεδομένα, τα οποία πλέον είναι διαθέσιμα κατά κόρον. Αγαπητέ αναγνώστη, καλωσόρισες στην εποχή της Βαθιάς Μάθησης (Deep Learning) και των Μεγάλων Δεδομένων (Big Data). Πλέον, έχουμε στη διάθεσή μας τη θεωρία πάνω στην οποία μπορούμε να βασιστούμε για να παράξουμε τα μοντέλα -ήτοι τις μηχανές- που θα εκτελούν τα καθήκοντα που θα τους αναθέσουμε. Έχουμε επίσης τα δεδομένα που μας επιτρέπουν να ορίσουμε τις παραμέτρους των μηχανών -αν μου επιτρέπεται η αναλογία, το πώς θα τοποθετηθούν τα γρανάζια για να δουλέψει η μηχανή- και φυσικά έχουμε την υπολογιστική δύναμη για να κάνουμε εκείνους τους πολύπλοκους υπολογισμούς, έτσι ώστε να προσδιορίσουμε αυτές τις παραμέτρους.
Στο σημείο αυτό θέλω να επιστρέψω στη ρήση του Αριστοτέλη που αναφέραμε παραπάνω, γιατί πιστεύω ότι μπορεί να αποτελέσει τον θεμέλιο λίθο για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Λέει, λοιπόν, ο Αριστοτέλης ότι αν ποτέ καταφέρουμε να έχουμε ένα εργαλείο που να ξέρει από μόνο του τι πρέπει να κάνει και πότε, δεν θα είχαμε ανάγκη από δούλους. Με την πρόοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης καταφέραμε να φτιάξουμε εργαλεία που μπορούσαν να λειτουργήσουν αυτόνομα, δεν είχαν όμως την ικανότητα της αυτενέργειας, ή την είχαν σε μικρό βαθμό. Πλέον, η πρόοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης επιτρέπει στη μηχανή να μπορέσει να συμπεριφερθεί σαν νοήμον ον σε σχετικά πολύπλοκες καταστάσεις και σίγουρα αρκετά ικανοποιητικά σε ό,τι αφορά καθημερινές ενασχολήσεις. Βλέπουμε πλέον ρομπότ να εκτελούν οικιακές εργασίες αποδοτικά ή να αποδεσμεύουν τον γεωργό από τις χειρωνακτικές εργασίες, φυτεύοντας και συλλέγοντας καρπούς. Αλλά και σε πιο κρίσιμες καταστάσεις, αλγόριθμοι ανάλυσης εικόνας μπορούν να ερμηνεύσουν πληροφορία και να βρουν πρόδρομες καταστάσεις μια νόσου, που και το πιο έμπειρο μάτι ενός γιατρού δεν μπορεί να διακρίνει στο στάδιο αυτό. Με άλλα λόγια, η συνθήκη που αναφέρει ο Αριστοτέλης για την κατάργηση της δουλείας έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό. Τι σημαίνει, όμως, αυτή η παρατήρηση; Κατά τη γνώμη μου, αυτό αντανακλά στο ότι πλέον η ανάγκη για εργασία γίνεται όλο και λιγότερο επιτακτική, καθώς πολλές ανάγκες μπορεί να καλυφθούν από τις μηχανές. Επομένως, η απαίτηση ο άνθρωπος να δουλεύει για να καλύψει ανάγκες γίνεται όλο και λιγότερο επιτακτική, καθώς αυτές καλύπτονται από μηχανές που μπορούν να εκτελέσουν ανθρώπινες (δηλαδή γνωσιακές) λειτουργίες όλο και πιο αποδοτικά. Συνεπακόλουθα, ο άνθρωπος έχει περισσότερο ελεύθερο χρόνο να ασχοληθεί με άλλες δραστηριότητες, π.χ. πολιτιστικές. Και εδώ πιθανόν να αρχίσουν να εγείρονται νέα φιλοσοφικά και ηθικά διλήμματα. Γιατί αν τελικά καταφέρουμε ποτέ να φτιάξουμε μια μηχανή που συμπεριφέρεται όπως ακριβώς ο άνθρωπος, τότε μήπως μιλάμε για μία νέα μορφή δουλείας; Και αν τελικά οι μηχανές καταφέρουν να έχουν τέτοιον βαθμό αντιληπτικής ικανότητας, μήπως απαιτήσουν τελικά τα δικά τους δικαιώματα, όπως έκαναν και οι πρόγονοί μας μερικούς αιώνες πίσω; Άλλωστε, η ιστορία επαναλαμβάνεται… Αγαπητέ αναγνώστη, αν έχεις δει την ταινία “Matrix”, σίγουρα θα ήρθαν στο πίσω μέρος του μυαλού σου σκηνές από αυτήν. Ειρήσθω εν παρόδω, οι συνοδευτικές εικόνες του άρθρου έχουν δημιουργηθεί από το σύστημα Τεχνητής Νοημοσύνης DALE2 της Open.AI, που του ζήτησα να μου σχεδιάσει έναν πίνακα παρόμοιο με αυτόν του Μικελάντζελο στην Καπέλα Σιστίνα, που αναπαριστά τη δημιουργία του Αδάμ από τον Θεό, αντικαθιστώντας τον Αδάμ με ένα ρομπότ. Το αποτέλεσμα νομίζω είναι εκπληκτικό.
Κατά τη γνώμη μου, απέχουμε πολύ από τέτοιες καταστάσεις. Δεν πιστεύω ότι έχουμε φτάσει σε τέτοιο επίπεδο επιστημονικής ωριμότητας της Τεχνητής Νοημοσύνης που να μπορεί να έχει ενσυναίσθηση της ύπαρξής της, ακόμα και αν περάσουμε στην εποχή των Κβαντικών Υπολογιστών, που πλέον η υπολογιστική ισχύς θα αναβαθμιστεί σε αδιανόητα μεγαλύτερες κλίμακες σε σχέση με τη σημερινή. Προς το παρόν, έχουμε καταφέρει απλώς να έχουμε μαθηματικά συστήματα που λειτουργούν με πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα, καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες ενέργειας. Το αν θα καταφέρουμε να φτιάξουμε μια μηχανή που θα έχει επίγνωση της ύπαρξής της, ίσως να είναι και ανέφικτο. Ίσως, όπως η αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ στην Κβαντομηχανική καθορίζει τα όρια βεβαιότητας μέσα στα οποία μπορεί να λειτουργήσει η φυσική επιστήμη -και αυτό δεν έχει να κάνει με το πόσο προηγμένα εργαλεία μέτρησης έχουμε, απλώς έτσι λειτουργούν οι φυσικοί νόμοι-, αντίστοιχα να υπάρχει μια ενδογενής απαγορευτική αρχή στη μαθηματική λογική, που πιθανόν να μην την έχουμε ανακαλύψει ακόμα, και η οποία να μην επιτρέπει να κατασκευάσουμε μια μηχανή που να έχει συνείδηση ύπαρξης, γιατί αντίστοιχα με τους νόμους της φυσικής, έτσι να λειτουργούν και οι νόμοι της λογικής.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι σημείο καμπής στην ανθρώπινη ιστορία. Θα μπορούσαμε να συζητάμε επί ώρες για τις τεράστιες αλλαγές που φέρνει στο τραπέζι η πρόοδος στον τομέα αυτόν και στην αμφισβήτηση θεσμών και αξιών. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ως ανθρωπότητα βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας νέας επανάστασης. Αγαπητέ αναγνώστη, θα έχεις ακούσει τον όρο 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Ταυτόχρονα, όμως, η επανάσταση αυτή έχει και ένα στοιχείο που εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Ιστορία. Πέρα από βιομηχανική και τεχνολογική, είναι και γνωσιακή! Και αυτό το χαρακτηριστικό την καθιστά μοναδική, γιατί αν μέχρι τώρα αυτοματοποιήσαμε τη μυϊκή δύναμη του ανθρώπου, τώρα αυτοματοποιούμε και τις γνωσιακές του δεξιότητες, ήτοι τον ευρύτερο τρόπο αντίληψης και απόκρισης. Οι ευκαιρίες που ανοίγονται στον ορίζοντα από την έλευση αυτής της εποχής είναι τεράστιες. Η Τεχνητή Νοημοσύνη, μέσω του αυτοματισμού της γνωσιακής λειτουργίας, μπορεί να προκαλέσει και να αμφισβητήσει πεποιθήσεις αιώνων και αυτό αντανακλά στον τρόπο λειτουργίας και δομής της κοινωνίας. Συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης μπορούν να αξιοποιηθούν για την ευημερία του κοινωνικού συνόλου. Ως χώρα, αλλά και ως Ευρώπη, βρισκόμαστε σε ένα σταυροδρόμι αλλαγής, που θα καθορίσει τις εξελίξεις για αρκετές δεκαετίες, ίσως και τους επόμενους αιώνες. Είναι ευθύνη όλων μας οι εξελίξεις αυτές να βασιστούν σε αρχές και αξίες της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης -αρχές που βρίσκονται στον πυρήνα του Δυτικού Πολιτισμού- και να μην εξυπηρετήσουν αυταρχικές και δεσποτικές νοοτροπίες.
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
