Το ελληνικό περίπτερο: Από την επανάσταση του ’21 στην ψηφιακή εποχή

Του Θανάση Κάππου*

Τα περίπτερα από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας τους εξυπηρέτησαν και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να εξυπηρετούν ένα κοινωνικό καθήκον με την έννοια της εκπλήρωσης των αγοραστικών αναγκών ενός μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας για περισσότερο από ένα αιώνα.

Τα πρώτα περίπτερα λιτά και απέριττα. Τα προϊόντα αρχικά για πολλούς και κυρίως ειδικούς λόγους λίγα: χύμα τσιγάρα, εφημερίδες και κάποια λίγα ζαχαρώδη τα οποία σταδιακά αυξήθηκαν.

Τα περίπτερα με τα χρόνια απέκτησαν διαφορετικά χαρακτηριστικά. Μεγάλωσαν, αύξησαν τη γκάμα των προϊόντων τους και σταδιακά άρχισαν να εκσυγχρονίζονται. Κάτι το οποίο με μεγαλύτερη ένταση θα συνεχίσει και το επόμενο διάστημα, αποτελώντας πιθανώς και ένα αντίβαρο στη διαρκώς αυξανόμενη οικονομική κρίση.

Φανταστείτε στο επόμενο διάστημα ένα περίπτερο στο οποίο θα μπορούν να πραγματοποιούνται οι κάθε είδους ηλεκτρονικές συναλλαγές και πληρωμές, στοιχείο που θα δώσει στο μικρό σημείο πώλησης που βρίσκεται καταμεσής του δρόμου να αποκτήσει νέα χαρακτηριστικά και τρόπο λειτουργίας και προσελκύοντας νέες κατηγορίες πελατών.

Όπως να είναι τα μικρά σημεία πώλησης και κυρίως τα περίπτερα, δεν θα πάψουν ποτέ να επιτελούν τον βασικό κοινωνικό τους ρόλο, που συμπυκνώνεται στην πολύπλευρη εξυπηρέτηση κοινωνικών αναγκών κάθε ώρα και στιγμή μέσα στο 24ώρο.

Μια μικρή ιστορική αναδρομή

Τα περίπτερα κατά κύριο λόγο και στη συνέχεια τα μικρά καταστήματα ψιλικών, αποτελούν μια ευφυέστατη ιδέα των αρχών του 20ου αιώνα, ως μέσο βοήθειας σε όλους εκείνους τους Έλληνες που προσέφεραν υπηρεσίες στην Ελλάδα σε περιόδους πολέμου.

Δίνοντας τους τη δυνατότητα για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και προσφέροντας τους τρόπους ώστε να συνεχίζουν να είναι παραγωγικοί και ενταγμένοι στο κοινωνικό πλαίσιο παρά τα όποια προβλήματα μπορεί να αντιμετώπιζαν (υγείας από τραυματισμούς)

Ουσιαστικά, αποτελούσαν κάποιου είδους πρόνοια για τα θύματα των πολέμων, ένα γεγονός πρώτης ανάγκης το οποίο απαιτούσε άμεσες και ουσιαστικές λύσεις για τις πολιτικές και πολιτειακές αρχές της Ελλάδας στα πρώτα χρόνια των αρχών του 20ου αιώνα.

Προπομπός των περιπτέρων των αρχών του 20ου αιώνα υπήρξαν τα μικρά καπνοπωλεία που είχαν εμφανιστεί αμέσως μετά την επανάσταση του 1821 σε μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας (Αθήνα, Ναύπλιο).

Από τα πιο γνωστά ιστορικά παραδείγματα είναι η περίπτωση του Μακρυγιάννη ο οποίος λίγο μετά το 1821, δάνεισε 500-5.500 γρόσια σε φίλο του «δια να ανοίξη τουτούντζικο (καπνοπωλείον), χωρίς διάφορο, με το κέρδος να μοιράζεται εξ ημισίας».

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1860 , με αφορμή την αύξηση της ζήτησης του καπνού τα κάπως ασουλούπωτα καπνοπωλεία των προηγούμενων χρόνων αρχίζουν να μετεξελίσσονται σε οργανωμένα μαγαζιά.

Προσεγμένες βιτρίνες στις οποίες κατά κύριο λόγο διαφημίζονται ποικιλίες καπνού, σιγαρόχαρτων, τουμπεκίων, μικρών πούρων και σιγαρέτων.

Τα καπνικά προϊόντα έχουν την τιμητική τους. Παρουσιάζονται επίσης: καπνοσακούλες, σιγαροθήκες, πίπες τσιγάρων και τα όποια έτερα προϊόντα σχετίζονται με την αγορά του καπνού.

Τα πρώτα περίπτερα

H πλατεία Συντάγματος επικοινωνούσε με τη Λεωφόρο Αμαλίας με τους δύο πλάγιους δρόμους την Γεωργίου Α΄ και την Όθωνος, ενώ επικοινωνούσε και με την μαρμάρινη σκάλα που έβλεπε ακριβώς απέναντι από την πρόσοψη των ανακτόρων.

Στη γωνιά της πλατείας Συντάγματος στην αρχή της οδού Ερμού υπήρχε το σταθμαρχείο του Τραμ σε ένα κάπως παράξενο στεγασμένο κιόσκι, το οποίο στην πρόσοψη της οροφής του, είχε ένα ρολόι το οποίο πληροφορούσε για την ώρα όσους πέρναγαν από την πλατεία.

Τα περισσότερα κτίρια της πλατείας είχαν ολοκληρωθεί περίπου στα μέσα της δεκαετίας του 1870 και η πλατεία είχε πλήρως δενδροφυτεύει, ενώ στη μέση της υπήρχε ένα συντριβάνι (στρογγυλή λίμνη με χρυσόψαρα).

Οι πρώτοι επαγγελματίες που έκαναν την εμφάνιση του στην Πλατεία Συντάγματος ήταν οι υπαίθριοι λούστροι με τα πάνινα καπέλα σε σκούρους και γκρι χρωματισμούς και με γείσο στο μπροστινό μέρος.

Tα πρώτα περίεργα καταστήματα για την εποχή τα –περίπτερα- έκαναν την εμφάνιση τους στην νότια πλευρά της πλατείας περίπου στις αρχές του 1890.

Ονομάστηκαν «κιόσκια», που στα τούρκικα σημαίνει «περίπτερο», για τα δεδομένα της εποχής εκείνης, ένα πρόχειρο στέγαστρο στον κήπο.

Ο τότε δήμαρχος Αθηναίων Τιμολέων Φιλήμων αποφάσισε για την συμπλήρωση του καλλωπισμού της πλατείας αποφάσισε να διαθέσει το ποσό των 15.000 για την αγορά ελβετικώς οικίσκων και για κιόσκια, τα οποία τοποθετήθηκαν σε κεντρικά σημεία και πλατείες της Αθήνας. Στην πλατεία Συντάγματος, στην πλατεία Ανεξαρτησίας(σημ. πλατεία Βάθης), στην πλατεία Ομονοίας στην περιοχή της Βαρβακείου και στους κυριότερους δρόμους της πόλης.

Τα κιόσκια εκείνα ήταν σε σχήμα στρογγυλό με πολυγωνικές προεκτάσεις και με μεταλλική σκεπή.

Μερικές από τις πρώτες αναφορές για τα περίπτερα στην Αθήνα συναντώνται στην εφημερίδα ΣΚΡΙΠ στις 20 Οκτωβρίου 1919 από τον γνωστό χρονογράφο της εποχής της εποχής Σωτήρη Σκίπη.

Η αναφορά σχετίζεται με τα πρώτα περίπτερα που έκαναν την εμφάνιση τους στους δρόμους της Αθήνας.

«Άξιος συγχαρητηρίων έγινε ο κ. Δήμαρχος ο οποίος αποφάσισεν την ανέγερσιν πολλών περιπτέρων εις τας Αθήνας, τα οποία θα εκχωρήσει εις τους τραυματίας του πολέμου, ή εις μέλη φονευθέντων πολεμιστών.

Δε φαντάζεται κανείς πόσα καλά θα προκύψουν αμέσως-αμέσως εκ της αναγέρσεως των περιπτέρων. Τα περίπτερα θα είναι ένας στολισμός της πόλεως, θα εξυπηρετηθούν δια αυτών και θα εύρουν πόρο ζωής πλείστοι ανάπηροι των δύο πολέμων.

Θα εξαπλωθή δια του μέσου τούτου το ελληνικόν έντυπον, είτε εφημερίς, είτε περιοδικόν, είτε φυλλάδιον, είτε βιβλίον. Θα γίνουν επίσης αιτία όπως αι μεγάλαι επαρχιακαί μας πόλεις θα κινηθούν λιγάκι και θα μιμηθούν λιγάκι την πρωτεύουσαν».

Η πρώτη επίσημα κατατεθειμένη και νομοθετημένη αναφορά για την κατασκευή περιπτέρων στην Ελλάδα, συναντάται στο Φύλλο 113 Τεύχος Α΄ της Εφημερίδας της Κυβέρνησης του Βασιλείου της Ελλάδας στις 25 Απριλίου 1914, φέροντας τις υπογραφές του τότε Υπουργού Εσωτερικών Εμμανουήλ Ρεπούλη και του Υπουργού Δικαιοσύνης Κωνσταντίνου Δ. Ρακτιβάν.

Τον Σεπτέμβριο του 1922 το Υπουργείο Περιθάλψεως καταθέτει νομοσχέδια σύμφωνα με τα οποία οι νόμοι 254 και 1960 που αναφέρονται στα ήδη αναγερθέντα περίπτερα αλλά και στα περίπτερα που πρόκειται να ανεγερθούν κατά το επόμενο διάστημα θα παραχωρούνται προς αποκλειστική χρήση στην «Πανελλήνιον ‘Ένωσιν Τραυματιών Πολέμου 1912-1921».

«Υπό του Υπουργού της Περιθάλψεως κατετέθη νομοσχέδιον δι΄ου κατά τους νόμους 254 και 1960 ανεγερθέντα περίπτερα ως και τα μέλλοντα να ανεγερθούν τοιαύτα παραχωρούνται αποκλειστικώς προς χρήσιν και εκμετάλλευσιν εις την «Πανελλήνιον Ένωσιν Τραυματιών Πολέμου 1912-1921»… «Η παραχώρησις περιπτέρου είναι απολύτως προσωπική απαγορευμένης αυστηρώς πωλήσεως, μεταβιβάσεως, υποθηκεύσεως, ή υπομισθώσεως.Επιτρέπεται μόνο μετ΄ άλλου συνεταιρισμός κατόπιν αδείας του κ. Υπουργού. Μετά τον θάνατο του κατόχου, το δικαίωμα της χρήσεως και εκμεταλλεύσεως μεταβιβάζεται εις την χήραν ή τα ορφανά του θανόντος τραυματίου δια μόνον μια πενταετία, μεταβιβαζόμενο ακολούθως εις την Ένωσιν.

Με μηνιαίο μίσθωμα το οποίο δεν θα είναι κατώτερο των 20 δρχ. και ανώτερο των 250 δρχ και με τα εισπραττόμενα μηνιαία μισθώματα διατίθενται υπέρ συσταθησόμενου Ταμείου προικοδοτήσεως θυγατέρων και τραυματιών πολέμου».

Να ‘μαστε λοιπόν μπροστά στη δημιουργία του ελληνικού περιπτέρου. Όλα αυτά σε μια Ελλάδα και κυρίως σε μεγάλα αστικά κέντρα όπως η Αθήνα, όπου οι δρόμοι, τα στενά και οι πλατείες ήταν διάσπαρτα από τραυματίες και ανάπηρους, οι οποίοι ζούσαν σαν χαμένοι στους δρόμους, μη μπορώντας να εξασφαλίσουν ακόμη και τα βασικά.

Από τον Ελληνο-Τουρκικό Πόλεμο του 1897 μέχρι τον Εμφύλιο του 1944-1949, η Πολιτεία ήταν υποχρεωμένη να προχωρήσει στη λήψη μέτρων για την προστασία και την καλύτερη διαβίωση τους.

Τους χορηγήθηκαν σημαντικά ευεργετήματα, όπως συντάξεις, κυλικεία, καφενεία, κουρεία σε μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα και Οργανισμούς Δημοσίου Δικαίου, ενώ ψηφίστηκαν νόμοι προς όφελος των αναπήρων δίνοντας τους τη δυνατότητα να αναπτύξουν τη δυνατότητα καλύτερων συνθηκών διαβίωσης.

Στην αρχή είχαμε το λεγόμενο ΚΙΟΣΚΙ. Δόθηκε αρχικά στους αναπήρους πολέμου με στόχο αρχικά την πώληση εφημερίδων.

Μια μικρή και πολύ πρόχειρη κατασκευή με διαστάσεις 0,70Χ 0,70 το οποίο αρχικά αποτελούνταν από τέσσερα μεταλλικά κολωνάκια και μια βάση για να τοποθετούνται οι εφημερίδες. Με το επάνω μέρος του περιπτέρου να καλύπτεται από ένα πανί για να καλύπτεται το περίπτερο από τον ήλιο.

Οι εφημερίδες αποτέλεσαν το πρώτο και βασικό είδος πώλησης για το περίπτερο αρχικά αποτελώντας ένα είδος πρώτης ανάγκης. Εκτός από το ραδιόφωνο- το οποίο στην Ελλάδα εμφανίστηκε κάπως αργότερα-,λόγω έλλειψης των όποιων άλλων μέσων οι εφημερίδες στην Ελλάδα εκδίδονταν ακόμη και τρεις φόρες την ημέρα.

Τα πρώτα προϊόντα

Εκτός από τις εφημερίδες, τα τσιγάρα, τα ζαχαρώδη και κάποια ελάχιστα αρχικά ψυγεία με πάγο αποτέλεσαν τα πρώτα προϊόντα των περιπτέρων.

Τα πρώτα χαρτονένια πακέτα-φακελάκια των πέντε τσιγάρων έβγαιναν «συρταρωτά» και έμειναν γνωστά στην ιστορία ως «ΩΘΗΣΟΝ», λόγω της ομώνυμης εγγραφής που έφεραν στην πλάγια πλευρά του μικρού συρταριού τους.

Είχαμε «κασετίνες» των πέντε, των έξι και των δέκα τσιγάρων, ενώ υπήρχαν και κούτες των εκατό, διακοσίων και πεντακοσίων τσιγάρων.

Τα πρώτα πακέτα όσον αφορά τη διακόσμηση τους είχαν ως κύρια θεματικά χαρακτηριστικά, αναπαραστάσεις από το παρόν και το παρελθόν της εποχής.

Μυθολογικοί ήρωες, βασιλείς, πολιτικοί, ξίφη, θεοί του Ολύμπου. Η Αθηνά, ο Ερμής, ο Αχιλλέας, η Σαπφώ, σημαντικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας όπως η επανάσταση του 1821 με θεματογραφικές αναπαραστάσεις όπως ο Κολοκοτρώνης.

Τα πρώτα ζαχαρώδη και αναψυκτικά άρχισαν να κάνουν την εμφάνιση τους στα περίπτερα περίπου στα μέσα της δεκαετίας του 1940. Αρχικά στα περίπτερα της Αθήνας και του Πειραιά μπήκαν τα πρώτα ψυγεία με πάγο, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις χρησίμευσαν και ως αποθηκευτικοί χώροι για τα τσιγάρα.

Δόθηκε τον πρώτο καιρό η δυνατότητα κυρίως στις εγχώριες εταιρίες παραγωγής όπως η ΗΒΗ να διαθέσουν τα προϊόντα τους στα συγκεκριμένα ψυγεία.

Οι γκαζόζες και οι λεμονάδες της ΗΒΗ αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για του κατοίκους της Αθήνας και του Πειραιά αρχικά και στη συνέχεια των υπόλοιπων μεγάλων αστικών κέντρων, δίνοντας μια διαφορετική νότα δροσιάς και ξεκούρασης για τα δεδομένα της εποχής εκείνης.

Τα πρώτα ζαχαρώδη στα περίπτερα μπήκαν σχεδόν την ίδια εποχή από την γνωστή σε όλους μας ΙΟΝ, με τις τσίχλες της εταιρίας να δημιουργούν ένα προϊόν κλειδί για το σημείο του περιπτέρου, δημιουργώντας νέα καταναλωτικά δεδομένα.

Υπάρχουν σίγουρα ακόμη και σήμερα άνθρωποι οι οποίοι θα θυμούνται τα φυλλαράκια τσίχλας με γεύση μέντας, δυόσμου και Tutti Frutti ήταν οι πρώτες τσίχλες που μπήκαν στα περίπτερα.

Το σλόγκαν τους: «ΝΕΑ σε εμφάνιση. ΝΕΑ σε ποιότητα, με ΝΕΑ πλεονεκτήματα για ΝΕΕΣ ικανοποιήσεις. Οι τσίχλες ΙΟΝ είναι η μεγαλύτερη μικρή απόλαυση.

Επίσης, οι πρώτες σοκολάτες της εταιρίας δημιούργησαν μια εντελώς διαφορετική εικόνα για την μέχρι εκείνη τη στιγμή πορεία και παρουσία του ελληνικού περιπτέρου.

Ένα πρωτότυπο και ιδιαίτερο δείγμα διαφημιστικής προβολής για τα δεδομένα της εποχής εκείνης, με έντονα τα στοιχεία του σύγχρονου marketing των επόμενων χρόνων.