THEPOWERGAME
Όταν η Μποτσουάνα κήρυξε την ανεξαρτησία της από τη Βρετανία, το 1966, όλα τα στοιχεία οδηγούσαν στο συμπέρασμα πως θα είχε τη μοίρα των περισσότερων κρατών στην Αφρική μετά την απο-αποικιοποίηση που ακολούθησε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο: φτώχεια, πραξικοπήματα, εμφύλιοι. Από τις πιο αραιοκατοικημένες χώρες του κόσμου (2,3 εκατ. πληθυσμός), με το 70% του εδάφους να καλύπτεται από την έρημο Καλαχάρι, χωρίς θάλασσα και περικυκλωμένη από Νότια Αφρική, Ναμίμπια, Ζάμπια και Ζιμπάμπουε, η Μποτσουάνα αντλεί το 40% των ετήσιων κρατικών εσόδων της από την εξόρυξη διαμαντιών, την ώρα που το 1/4 των ενηλίκων είναι θετικό στον ιό HIV.
Όπως αναφέρει ο Ντάρον Ατζέμογλου στο βιβλίο του «Why Nations Fail», κατά την ανεξαρτησία της η Μποτσούανα ήταν μία από τις φτωχότερες χώρες στον κόσμο: Είχε συνολικά 12 χιλιόμετρα ασφαλτοστρωμένων δρόμων, μόλις 22 πολίτες της είχαν αποφοιτήσει από το Πανεπιστήμιο και 100 από τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Επιπλέον, περιβαλλόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου από τα λευκά καθεστώτα της Νότιας Αφρικής, της Ναμίμπια και της Ροδεσίας, τα οποία ήταν εχθρικά προς τις αφρικανικές φυλές, που επιζητούσαν την ανεξαρτησία τους από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις.
Παρ’ όλα αυτά, η Μποτσουάνα θεωρείται εδώ και χρόνια το success story της Μαύρης Ηπείρου: είναι η χώρα με το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα στην υποσαχάρια Αφρική, με το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων να συγκρίνεται με το αντίστοιχο χωρών όπως η Εσθονία, η Ουγγαρία, η Τουρκία και το Μεξικό. Παράλληλα, αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης για τους τουρίστες, οι οποίοι επιθυμούν να κάνουν σαφάρι στην αφρικανική σαβάνα, αν και δεν λείπουν οι περιπτώσεις όπου η αφρικανική χώρα συγκέντρωσε αρνητική δημοσιότητα, απόρροια των αδειών για κυνήγι άγριων ζώων σε πλούσιους από την Ευρώπη, την Ασία και την Αμερική. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση με τον πρώην Ισπανό βασιλιά Χουάν Κάρλος, ο οποίος το 2012 βρέθηκε στη δίνη σκανδάλου όταν αποκαλύφθηκε ότι ο τραυματισμός του στο ισχίο προκλήθηκε ενώ κυνηγούσε ελέφαντες στην Μποτσουάνα. Σχεδόν 10 χρόνια μετά, το 2021, και με την πανδημία κορονοϊού σε πλήρη εξέλιξη, η Μποτσουάνα βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο της παγκόσμιας προσοχής λόγω της ομώνυμης μετάλλαξης, η οποία -όπως αποδείχτηκε- δεν ήταν τελικά τόσο επικίνδυνη όσο είχε αρχικά παρουσιαστεί.
Πώς οι ισχυροί θεσμοί προστάτεψαν την Μποτσουάνα
Με βάση τα παραδοσιακά οικονομικά μοντέλα, η Μποτσουάνα θα ήταν «χαμένη υπόθεση» εν τη γενέσει της ως ανεξάρτητη χώρα. Κόντρα στις προβλέψεις, όμως, παραμένει ένα ήσυχο και -πολιτικά- σταθερό μέρος του πλανήτη, αποφεύγοντας τις κακοτοπιές των εμφύλιων πολέμων (Κονγκό, Μοζαμβίκη), πραξικοπημάτων (Ουγκάντα, Μπουρκίνα Φάσο) ή εθνοτικής βίας και απαλλοτριώσεων ξένων επιχειρήσεων (Ρουάντα, Ζιμπάμπουε). Στην ερώτηση «πώς τα κατάφερε;», η απάντηση συνδέεται άμεσα με τη σταθερή παρουσία ισχυρών θεσμών στο πέρασμα των δεκαετιών.
Σε αντίθεση με άλλα κράτη της Αφρικής, η Μποτσουάνα επέδειξε μια καλά οργανωμένη διαδοχή μεταξύ των προέδρων της, παρουσιάζοντας μια αξιοσημείωτη σταθερότητα μέσα από μια διακυβέρνηση όπου κυριάρχησε η σύγκλιση συμφερόντων μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, με σεβασμό στις εθνοτικές κυρίαρχες ελίτ και τη λευκή μειονότητα. Το συγκεκριμένο μοντέλο πολιτικής διακυβέρνησης συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, σε μια χρονική περίοδο που η Αφρική βρίσκεται αντιμέτωπη με ντόμινο πραξικοπημάτων την τελευταία διετία (Νίγηρας, Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Τσαντ).
Η σημασία της σωστής διαδοχής στην ομαλή πολιτική διακυβέρνηση
Η απουσία πολιτικής αστάθειας, απόρροια κοινά αποδεκτών επιλογών σε πολιτικά πρόσωπα από τις κυριαρχούσες ελίτ, ακόμα κι αν αυτά προέρχονταν από τον στρατό, «θωρακίζει» τους μηχανισμούς που οδηγούν στην οικονομική ευημερία σημαντικού αριθμού των πολιτών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του αντιστράτηγου Ίαν Κάμα (πρόεδρος της Μποτσουάνα από το 2008 έως το 2018), ο οποίος πριν κατέβει στην πολιτική παραιτήθηκε από τον στρατό, αποτελώντας προσωπική επιλογή του απερχόμενου προέδρου Κουέτ Μαζίρε. Μόνο που από μόνη της μια τέτοια συνθήκη δεν αρκεί. Σε αυτό το μοντέλο εξουσίας, που θυμίζει τις πρακτικές της δυναστείας των Αντωνίνων (όταν οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες επέλεγαν τον διάδοχό τους ανεξαρτήτως συγγένειας), η καλή διακυβέρνηση οδήγησε στην ανάπτυξη των φυσικών υποδομών, δημιουργώντας παράλληλα τις κατάλληλες συνθήκες για να ανθήσει το «επιχειρείν». Ο σημερινός πρόεδρος, Μογκουέτσι Μασίσι, είχε υπηρετήσει ως αντιπρόεδρος του Ίαν Κάμα, πριν αναλάβει τα ηνία της αφρικανικής χώρας το 2018.
Στην πολιτική οικονομία η ύπαρξη προσωπικών και οικογενειακών δεσμών στη διακυβέρνηση αποτελεί διαχρονικά αρνητικό σημάδι, καθώς παραπέμπει σε διαφθορά και αναξιοκρατία. Η παρουσία όμως μιας δυναστείας-οικογενειοκρατίας μόνο ξένη δεν είναι σε Ευρώπη και Αμερική, με το εκλογικό σώμα, μάλιστα, να σπεύδει να την αγκαλιάσει όταν έρχεται η ώρα της κάλπης (οικογένειες Μπους και Κένεντι). Όπως αναφέρει ο Samo Burja στο άρθρο του «What Botswana Can Teach Us About Political Stability», το καλύτερο προσόν για να γίνει κάποιος κυβερνήτης των ΗΠΑ είναι η καταγωγή. Ακόμα και στην περίπτωση του Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ, ο γάμος του με τη Μαρία Σράιβερ, ανιψιά του Τζον Φ. Κένεντι, ήταν το «διαβατήριο» που άνοιξε αρκετές πόρτες για να φθάσει ο διάσημος ηθοποιός να γίνει κυβερνήτης της Καλιφόρνια, όπως παραδέχτηκε και ο ίδιος στο πρόσφατο ντοκιμαντέρ για τη ζωή και την καριέρα του.
Στην Μποτσουάνα το γεγονός ότι ο προηγούμενος αρχηγός κράτους ανακηρύσσει δημοσίως τον διάδοχό του λύνει το πρόβλημα της διαδοχής, απομακρύνοντας τις πιθανές συγκρούσεις για την κατάληψη της εξουσίας. Το γεγονός ότι ακόμα και στρατιωτικοί ηγέτες μπορούν να ανέλθουν στην εξουσία μέσω της πολιτικής κυβέρνησης, όπως συνέβη στις ΗΠΑ με την περίπτωση του Αϊζενχάουερ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καταδεικνύει επίσης ένα υψηλό επίπεδο εμπιστοσύνης μεταξύ της ελίτ της Μποτσουάνα, η οποία απουσιάζει στα περισσότερα κράτη του Τρίτου Κόσμου, με αποτέλεσμα το ένα πραξικόπημα να διαδέχεται το άλλο και τις χώρες να βυθίζονται στην πολιτική αστάθεια.
Η επιλογή της Μποτσουάνα να γίνει μέτοχος στο εμπόριο διαμαντιών της De Beers
Ακόμα και όταν η Μποτσουάνα εντάχθηκε στη Βρετανική Αυτοκρατορία, επί βασιλείας Κάμα Γ’, διατήρησε την αυτονομία της, αλλά φρόντισε να έρθει σε συμφωνία με το Λονδίνο, ώστε η διαμορφωμένη φυλετική δομή να γίνει σεβαστή και να είναι αυτή που θα ορίζει τις τύχες της αφρικανικής χώρας. Αυτό βοήθησε ώστε η Μποτσουάνα, όταν έφθασε η ώρα της Ανεξαρτησίας, να στηριχτεί σε μια πραγματική «βάση εξουσίας» και όχι σε μια «εισηγμένη από το εξωτερικό», που εναρμονίζεται με τα δυτικά standards διακυβέρνησης, χωρίς όμως να λαμβάνει υπ’ όψιν τις πολιτικές ιδιομορφίες της χώρας.
Ένα ακόμη στοιχείο που βοήθησε την Μποτσουάνα να εξελίχτεί οικονομικά είναι και η σχετικά ομοιογενής εθνοτική σύνθεσή της: Η Τσουάνα είναι η μοναδική κυρίαρχη φυλή, η οποία διοικούσε πριν από την Ανεξαρτησία και συνέχισε να το κάνει και μετά, φθάνοντας μέχρι το σήμερα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η δομή εξουσίας της φυλής και η επίσημη κυβερνητική δομή είναι στην πράξη «το ένα και το αυτό», απομακρύνοντας έτσι τις πολιτικές συγκρούσεις. Και σε αυτήν την περίπτωση, όμως, αυτό δεν αρκεί για την οικονομική ευημερία των πολλών, εφόσον δεν υπάρχει «συνετή» και «σωστή» διακυβέρνηση. Και ο καθρέφτης του «επιχειρείν» στέκει απέναντι για να αναδείξει τα… κακώς κείμενα, όταν η προσωπική φιλοδοξία λειτουργεί εις βάρος του συνόλου.
Στη γειτονική Ζιμπάμπουε, μια από τις πρώτες ενέργειες μετά την ανεξαρτησία ήταν οι απαλλοτριώσεις ξένων επιχειρήσεων και η εθνικοποίηση βιομηχανιών και δικτύων διαχείρισης φυσικών πόρων. Στο βιβλίο της «World on Fire», η Amy Chua σημειώνει ότι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες εμφύλιων πολέμων, απαλλοτριώσεων και γενοκτονιών είναι η δυναμική της σύγκρουσης μεταξύ μιας εθνοτικής πλειονότητας με μια οικονομικά κυρίαρχη μειονότητα. Χαρακτηριστική περίπτωση, η γενοκτονία των Τούτσι από τους Χούτου στη Ρουάντα τη δεκαετία του 1990.
Στην Μποτσουάνα υπήρχαν οι συνθήκες για την υλοποίηση ενός τέτοιου σεναρίου: το 3% του πληθυσμού ήταν λευκοί, με σημαντική οικονομική επιφάνεια και σημαίνουσα κοινωνική θέση. Μισό και πλέον αιώνα μετά την Ανεξαρτησία, συνεχίζουν κανονικά χωρίς καμιά εκστρατεία απαλλοτρίωσης ή εκδίωξης, σε αντίθεση με χώρες όπως η Ουγκάντα, όπου ο Αμίν Νταντά δεν άφησε τίποτα όρθιο. Γιατί συνέβη αυτό; Η κυρίαρχη δυναστεία των Κάμα επέλεξε να μην απαλλοτριώσει, αλλά να γίνει βασικός μέτοχος σε κομβικές εταιρείες, που στηρίζουν το ΑΕΠ. Ο πρώτος πρόεδρος της Μποτσουάνα, Σερέτσε Κάμα, άναψε το «πράσινο φως» ώστε το Δημόσιο να αγοράσει το 50% του παραρτήματος της De Beers. Η παραγωγή διαμαντιών από τον διεθνή επιχειρηματικό κολοσσό συνεχίστηκε κανονικά, μηχανικοί και διοίκηση παρέμειναν στη χώρα (μαζί και η τεχνογνωσία – αποτελεσματικότητα), με τα έσοδα από τη φορολόγηση και την κατοχή των μετοχών να επενδύονται σε υποδομές και έργα αναβάθμισης της καθημερινότητας των πολιτών. Κάτι ανάλογο συνέβη και στη Σαουδική Αραβία με τον πετρελαϊκό κολοσσό Saudi Aramco, όχι όμως και στη Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες και του διαδόχου του, Νικολάς Μαδούρο, όπου η έμφαση δόθηκε μόνο στην κοινωνική πολιτική μέσω επιδομάτων.
Όταν, μάλιστα, στην εξίσωση μπήκε και ο τουρισμός, τα πράγματα έγιναν ακόμα καλύτερα για τους κατοίκους στην Μποτσουάνα. Ενδεχόμενη απαλλοτρίωση της De Beers Botswana θα επηρέαζε αναπόφευκτα το μονοπώλιο της μητρικής και συνεπώς τις υψηλές τιμές των διαμαντιών στην αγορά, καθιστώντας έτσι τα… λάφυρα από την εθνικοποίηση λιγότερο πολύτιμα. Από τη στιγμή, λοιπόν, που αυτό δεν συνέβη και η ροή εσόδων από τους φόρους συνεχίστηκε, μαζί με τα αποτελέσματα που γίνονταν ολοένα και πιο ορατά στην πραγματική οικονομία, η όρεξη σε φυγόκεντρες φυλετικές δυνάμεις για αναταραχές στο εσωτερικό της χώρας μειώθηκε, καθώς κάτι τέτοιο δεν θα ήταν προς όφελος κανενός.
Ακόμα και ο γάμος του ηγέτη της ανεξαρτησίας, Σερέτσε Κάμα, με την Αγγλίδα τραπεζικό της Lloyd’s Ρούθ Γουίλιαμς (που έγινε και ταινία, «A United Kingdom») ήταν ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς τη λευκή μειονότητα για μια ομαλή πολιτική και οικονομική μετάβαση, ανεξαρτήτως του αν τελικά το ζευγάρι ενώθηκε με τα δεσμά του γάμου λόγω έρωτα ή άλλων σκοπιμοτήτων. Πολιτικά, οι εθνοτικές συγκρούσεις είναι χρήσιμες για τους λίγους, ωστόσο είναι οικονομικά και κοινωνικά επιζήμιες για τους πολλούς, όπως απέδειξε στην πράξη και ο Ρόμπερτ Μουγκάμπε στη γειτονική Ζιμπάμπουε. Και η Μποτσουάνα δεν έπεσε σε αυτήν την παγίδα, με μεγάλο μέρος αυτής της επιτυχίας να πιστώνεται στον τρόπο διακυβέρνησης της δυναστείας των Κάμα. Το επιβεβαιώνουν και οι αριθμοί: από τα 70 δολάρια κατά κεφαλήν εισόδημα σε ετήσια βάση στα τέλη της δεκαετίας του 1960, το ποσό έχει ανέβει πλέον στις 17.000 δολάρια το 2020. Και το outlook παραμένει θετικό…
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
