THEPOWERGAME
Στις 31 Ιανουαρίου ο José Dias Toffoli, δικαστής στο Ανώτατο Δικαστήριο της Βραζιλίας, ανέστειλε την πληρωμή προστίμου ύψους 2,6 δισ. δολαρίων που είχε επιβληθεί στην κατασκευαστική εταιρεία Novonor, περισσότερο γνωστή με την προηγούμενη επωνυμία της, Odebrecht. Τον προηγούμενο μήνα είχε αναστείλει ένα άλλο πρόστιμο που είχε επιβληθεί στην J&F, στην οποία ανήκει η μεγαλύτερη εταιρεία συσκευασίας κρέατος στον κόσμο, η JBS. Οι εταιρείες είχαν συμφωνήσει στα πρόστιμα ως μέρος κάποιων συμφωνιών επιείκειας, στις οποίες τα στελέχη τους παραδέχθηκαν ότι δωροδοκούσαν Βραζιλιάνους αξιωματούχους. Ο κ. Toffoli έκρινε ότι υπήρχαν εύλογες αμφιβολίες σχετικά με το αν οι συμφωνίες είχαν υπογραφεί οικειοθελώς και υποστήριξε ότι ο δικαστής που επέβαλε τα πρόστιμα μπορεί να συνωμότησε με τους εισαγγελείς.
Τα πρόστιμα επιβλήθηκαν έπειτα από μια σειρά ερευνών κατά της διαφθοράς στη Βραζιλία, η πιο διάσημη από τις οποίες, γνωστή ως Lava Jato (Πλυντήριο αυτοκινήτων), ξεκίνησε πριν από δέκα χρόνια αυτόν τον μήνα. Ήταν κομμάτι ενός κύματος δράσεων κατά της διαφθοράς που σάρωσε τη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 2010. Ωστόσο, οι αποφάσεις του κ. Toffoli αντιστοιχούν σε μια νέα επιδείνωση της αντίληψης για τη διαφθορά σε ολόκληρη την περιοχή. Η Βραζιλία έπεσε δέκα θέσεις στον ετήσιο Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς που δημοσίευσε η Transparency International τον Ιανουάριο. Το Περού έπεσε 20 θέσεις, γεγονός που το τοποθετεί μεταξύ των χωρών που θεωρούνται οι πιο διεφθαρμένες στον κόσμο. Οι περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής σημείωσαν χειρότερη βαθμολογία απ’ ό,τι τα επίπεδα ανάπτυξής τους υποδηλώνουν ότι θα έπρεπε (βλ. διάγραμμα 1).
Οι αντιλήψεις δεν είναι πάντοτε αξιόπιστες, αλλά υπάρχουν κι άλλα στοιχεία για αντιδράσεις κατά των προσπαθειών καταπολέμησης της διαφθοράς. Τον Νοέμβριο οι σύμμαχοι του νέου προέδρου της Ονδούρας παράκαμψαν το Κογκρέσο για να ορίσουν έναν γενικό εισαγγελέα φιλικό προς το κυβερνών κόμμα. Καθώς ο Economist ετοιμαζόταν για δημοσίευση, το Κογκρέσο του Περού επρόκειτο να ψηφίσει για το αν θα απομακρύνει μέλη του ανεξάρτητου οργάνου που επιλέγει εισαγγελείς και δικαστές, ενώ πολλοί νομοθέτες βρίσκονται επί του παρόντος υπό έρευνα για διαφθορά.
Ο λαϊκιστής πρόεδρος του Μεξικού, Andrés Manuel López Obrador, προσπαθεί να καταργήσει το κρατικό όργανο που εξετάζει τις ατασθαλίες. Οι κυβερνώντες πολιτικοί στη Γουατεμάλα πολέμησαν με σφοδρότητα για να εμποδίσουν τον Bernardo Arévalo, έναν πρώην αγωνιστή κατά της διαφθοράς, να ορκιστεί πρόεδρος τον Ιανουάριο.
Οι ρίζες αυτής της αντίδρασης βρίσκονται στις έρευνες κατά της διαφθοράς στην περιοχή. Η αστυνομία της Βραζιλίας άρχισε να ερευνά την Petrobras, την κρατική εταιρεία πετρελαίου, τον Μάρτιο του 2014. Επί χρόνια μοίραζε οικοδομικές συμβάσεις σε υπερβολικές τιμές. Οι εταιρείες χρησιμοποιούσαν τα επιπλέον μετρητά για να δωροδοκούν στελέχη και αξιωματούχους του πετρελαίου. Η έρευνα επεκτάθηκε σε άλλες δώδεκα, οι οποίες επικεντρώθηκαν σε κατασκευαστικές εταιρείες. Μεταξύ του 2001 και του 2016 η Odebrecht κατέβαλε σχεδόν 800 εκατ. δολάρια σε δωροδοκίες σε τρεις ηπείρους, αποκομίζοντας πάνω από 3 δισ. δολάρια σε κέρδη για την ίδια και τους συνωμότες της. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη υπόθεση δωροδοκίας στο εξωτερικό που διώχθηκε ποτέ από το υπουργείο Δικαιοσύνης των ΗΠΑ (βλ. διάγραμμα 2), το οποίο είχε δικαιοδοσία επειδή ορισμένες δωροδοκίες διοχετεύθηκαν μέσω τραπεζικών λογαριασμών στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Έγκλημα και τιμωρία
Η έρευνα ονομάστηκε Lava Jato επειδή ξεκίνησε από ένα πλυντήριο αυτοκινήτων που ξέπλενε χρήματα, ενώ μετατράπηκε στη μεγαλύτερη ίσως έρευνα για τη δωροδοκία από την εποχή των Mani Pulite (Καθαρά Χέρια) στην Ιταλία, τη δεκαετία του 1990, και αναστάτωσε την πολιτική σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική. Σε κάποιον βαθμό ενεπλάκησαν σχεδόν το ένα τρίτο των γερουσιαστών της Βραζιλίας και περίπου οι μισοί κυβερνήτες της. Η τότε αριστερή πρόεδρος, Dilma Rousseff, παραπέμφθηκε σε δίκη το 2016. Ο μέντοράς της, Luiz Inácio Lula da Silva (γνωστός ως Lula), ο οποίος ήταν πρόεδρος μεταξύ 2003 και 2010, καταδικάστηκε δύο φορές σε φυλάκιση (απελευθερώθηκε έπειτα από 580 ημέρες). Και οι δύο υποθέσεις συνδέθηκαν με τη Lava Jato.
Στο Περού διερευνήθηκαν πέντε πρώην πρόεδροι. Ένας αυτοκτόνησε όταν η αστυνομία ήρθε να τον συλλάβει. Πρώην πρόεδροι ερευνήθηκαν επίσης στο Ελ Σαλβαδόρ, τον Παναμά, το Μεξικό, την Παραγουάη, τον Ισημερινό και την Κολομβία. Οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι οι έρευνες είχαν πολιτικά κίνητρα.
Η εκτεταμένη έρευνα Lava Jato συγκλόνισε επίσης τις οικονομίες της Λατινικής Αμερικής. Τα έσοδα πολλών εμπλεκόμενων κατασκευαστικών εταιρειών μειώθηκαν κατά την εξέλιξή της, ενώ ορισμένες από αυτές χρεοκόπησαν. Στο Περού, όπου η Lava Jato εξέτασε κατασκευαστικές συμβάσεις αξίας 17 δισ. δολαρίων, χιλιάδες εργαζόμενοι έχασαν τη δουλειά τους, καθώς τα δημόσια έργα σταμάτησαν. Για λίγο φάνηκε ότι κανείς δεν μπορούσε να ξεφύγει από την ορμή της Lava Jato.
Μετά ήρθε η πτώση. Τα λάθη και η αλαζονική συμπεριφορά των ζηλωτών εισαγγελέων έθεσαν υπό αμφισβήτηση την αμεροληψία της έρευνας. Ο πιο επιφανής δικαστής της Lava Jato, ο Sergio Moro, δημοσιοποίησε μια συμφωνία ομολογίας που ενέπλεκε τον Lula μία εβδομάδα πριν από τις εκλογές του 2018. Ο ευνοούμενος υποψήφιος του Lula έχασε από τον ακροδεξιό λαϊκιστή Jair Bolsonaro, του οποίου η εκστρατεία είχε ενισχυθεί από τα αντικυβερνητικά συναισθήματα που δημιούργησε η Lava Jato. Ο κ. Moro εγκατέλειψε στη συνέχεια το δικαστικό σώμα, για να γίνει υπουργός Δικαιοσύνης του κ. Bolsonaro. Ο επικεφαλής εισαγγελέας, Deltan Dallagnol, έγινε βουλευτής ενός δεξιού κόμματος. Το 2019 διέρρευσαν γραπτά μηνύματα που δημοσιεύθηκαν από τον ερευνητικό ιστότοπο The Intercept και έδειχναν ότι ο κ. Moro συνωμοτούσε σε υποθέσεις με τον κ. Dallagnol. Και οι δύο άνδρες δήλωσαν στον Economist ότι δεν υπήρξε καμία συμπαιγνία και επισήμαναν ότι η πλειονότητα των δικαστικών αποφάσεων στο πλαίσιο της Lava Jato αρχικά επικυρώθηκε κατόπιν έφεσης. Ο κ. Dallagnol δήλωσε ότι η ειδική ομάδα δεν αναγνώρισε τη γνησιότητα των μηνυμάτων που διέρρευσαν, ο κ. Moro ότι «δεν είχαν ποτέ εξεταστεί σε ανοιχτό δικαστήριο».
Οι επικριτές κατηγόρησαν επίσης την ομάδα δράσης Lava Jato για επιθετική τακτική, ώστε να προσελκύσει την προσοχή των μέσων ενημέρωσης. Ο Lula συνελήφθη το 2016 με κλητήριο θέσπισμα, το οποίο χρησιμοποιείται συνήθως όταν ένα κλητευμένο πρόσωπο αρνείται να παραστεί σε ακρόαση, κάτι που δεν είχε κάνει. Στο Περού και στη Βραζιλία οι εισαγγελείς επικρίθηκαν για την εκτεταμένη χρήση της προδικαστικής κράτησης. Ένας Βραζιλιάνος ανακριτής απαγόρευσε στον πρύτανη ενός πανεπιστημίου να εισέλθει στην πανεπιστημιούπολη και τον φυλάκισε για σύντομο χρονικό διάστημα ως ύποπτο για διαφθορά. Ο πρύτανης αυτοκτόνησε αμέσως μετά. Ήταν αθώος.
Οι πολιτικοί εκμεταλλεύτηκαν αυτές τις ρωγμές. «Η Lava Jato ήταν σαν τη στιγμή των Ιακωβίνων της Γαλλικής Επανάστασης», λέει ο Marco Bastos της Southern Pulse, μιας εταιρείας συμβούλων. Οι Βραζιλιάνοι κοίταζαν τις τηλεοράσεις τους καθώς μια παρέλαση πολιτικών ανέβαιναν, μεταφορικά, στην γκιλοτίνα. Στη συνέχεια, η παλιά φρουρά αντεπιτέθηκε.
Το φως που πεθαίνει
Οι νομοθέτες μπορεί να έδιωξαν την κ. Rousseff επειδή θεώρησαν ότι έκανε πολύ λίγα για να τους προστατεύσει. Η Romero Jucá, γερουσιαστής, ακούστηκε σε υποκλοπή πριν από την καθαίρεσή της να λέει σε πολιτικό σύμμαχο: «Αυτά τα σκατά πρέπει να διορθωθούν… η κυβέρνηση πρέπει να αλλάξει για να σταματήσει η αιμορραγία». Είπε ότι τα λόγια του είχαν αφαιρεθεί από τα συμφραζόμενα.
Το 2017 ο διάδοχος της κ. Rousseff, ο Michel Temer, ο οποίος φυλακίστηκε για δωροδοκία και απέρριψε επανειλημμένα τις κατηγορίες ως ψέματα, έδωσε χάρη σε μη βίαιους παραβάτες που είχαν φυλακιστεί για διαφθορά και είχαν εκτίσει το ένα πέμπτο της ποινής τους. Το διάταγμά του ισχυρίστηκε ότι με τον τρόπο αυτόν θα μπορούσε να αναχαιτιστεί η «εκθετική αύξηση του πληθυσμού των φυλακών». Το 2019 το Ανώτατο Δικαστήριο ανέτρεψε μια προηγούμενη απόφαση και αποφάνθηκε ότι οι κατηγορούμενοι πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να εξαντλήσουν όλες τις οδούς προσφυγής πριν φυλακιστούν. Έτσι απελευθερώθηκε ο Lula και πολλοί πολιτικοί προστατεύθηκαν από τη φυλακή. Το Κογκρέσο ψήφισε νόμο για την ποινικοποίηση των «καταχρήσεων» από εισαγγελείς και δικαστές το ίδιο έτος, με ευρύ ορισμό της κατάχρησης.
Ο διάδοχος του κ. Temer, ο κ. Bolsonaro, είχε τους δικούς του λόγους να έρθει σε ρήξη με τη Lava Jato, παρά το γεγονός ότι ανέβηκε στην εξουσία με το κύμα συναισθημάτων που δημιούργησε. Διόρισε γενικό εισαγγελέα, ο οποίος απέρριψε πάνω από 100 αιτήματα για τη διερεύνηση του κ. Bolsonaro. Το 2020, όταν η Lava Jato άρχισε να ελέγχει έναν από τους γιους του, ο οποίος είναι επίσης πολιτικός, ο κ. Bolsonaro έσπευσε να δηλώσει ότι «δεν υπάρχει πλέον διαφθορά στην κυβέρνηση» (ο γιος του αρνείται τις παραβάσεις και αποκαλεί τις έρευνες «πολιτική δίωξη»). Διέλυσε την ειδική ομάδα δράσης Lava Jato το 2021. Οι σταυροφόροι κατά της διαφθοράς στην Κεντρική Αμερική είχαν παρόμοια τύχη. Τα δικαστήρια που υποστηρίχθηκαν από τη διεθνή κοινότητα στην Ονδούρα και τη Γουατεμάλα έκλεισαν αμφότερα από πολιτικούς.
Οι πρόσφατες αποφάσεις του κ. Toffoli δείχνουν ότι η αντίδραση κατά των προσπαθειών καταπολέμησης της διαφθοράς συνεχίζεται. Ο ίδιος ο δικαστής έχει συνδεθεί με τη Lava Jato. Το 2019 το Crusoé, ένα βραζιλιάνικο ερευνητικό μέσο, δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που εστάλησαν από το αφεντικό της Odebrecht το 2007 και τα οποία αναφέρονταν στον κ. Toffoli, τότε γενικό εισαγγελέα, ως «ο φίλος του φίλου του πατέρα μου». Το άρθρο ισχυριζόταν ότι ο «φίλος του πατέρα μου» αφορούσε τον Lula, ο οποίος ήταν πρόεδρος εκείνη την εποχή και ο οποίος διόρισε τον κ. Toffoli στο Ανώτατο Δικαστήριο το 2009. Μετά τη δημοσίευση της ιστορίας το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε το άρθρο ως «fake news» και διέταξε να διαγραφεί από το Διαδίκτυο. Μόνο η δημόσια κατακραυγή ανάγκασε την απόφαση να ανατραπεί. Μαζί με την αναστολή των προστίμων που πρέπει να καταβληθούν από την Odebrecht και την J&F, ο κ. Toffoli ακύρωσε επίσης όλα τα αποδεικτικά στοιχεία που συγκεντρώθηκαν στη συμφωνία επιείκειας της Odebrecht. Ο ίδιος αρνήθηκε να σχολιάσει.
Ελάχιστοι άνθρωποι στη Βραζιλία μιλούν πλέον για τη διαφθορά. Όταν το κάνουν, είναι για να εκφράσουν την περιφρόνησή τους για τη Lava Jato. Ο Gilmar Mendes, δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου, την απορρίπτει ως προϊόν ξένης παρέμβασης, «προπαγάνδας» των μέσων ενημέρωσης και των «μαχητών κατά της διαφθοράς, που τους αρέσουν πολύ τα χρήματα».
Στην αντίπερα όχθη
Η αντίδραση για τη Lava Jato είναι διακομματική. Ο κ. Moro, πλέον γερουσιαστής, αντιμετωπίζει δύο δίκες που θα μπορούσαν να τον αποκλείσουν από το αξίωμά του. Η μία, που αφορά εικαζόμενες καταχρήσεις χρηματοδότησης της προεκλογικής εκστρατείας, κατατέθηκε από το κόμμα του κ. Bolsonaro. Η άλλη, η οποία ισχυρίζεται ότι ο κ. Moro διέπραξε απάτη στο πλαίσιο μιας παλιάς συμφωνίας, ξεκίνησε από τον κ. Toffoli. Ο κ. Dallagnol έχασε την έδρα του στο Κογκρέσο έπειτα από απόφαση του εκλογοδικείου για μια νομική λεπτομέρεια. Σημειώνει ότι ο δικαστής που αποφάσισε την υπόθεση είχε ερευνηθεί ο ίδιος από τη Lava Jato και ότι κατώτερα δικαστήρια είχαν αποφανθεί υπέρ του. Ο κ. Moro λέει ότι και οι δύο κατηγορίες εναντίον του είναι αβάσιμες.
Στις 26 Φεβρουαρίου ένας άλλος δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου της Βραζιλίας επέτρεψε στις εταιρείες που είχαν υπογράψει συμφωνίες επιείκειας κατά τη διάρκεια της Lava Jato να επαναδιαπραγματευτούν τους όρους. Τους δόθηκε προθεσμία 60 ημερών για να το πράξουν, κατά τη διάρκεια της οποίας αναστέλλονται όλα τα πρόστιμα που σχετίζονται με την υπόθεση. Οι εταιρείες ισχυρίστηκαν ότι αισθάνθηκαν ότι εξαναγκάστηκαν να υπογράψουν τις συμφωνίες, οι οποίες «θέτουν σε κίνδυνο την ύπαρξή τους».
Η ανατροπή της Lava Jato έχει απήχηση σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική. Στο Περού πρώην αξιωματούχοι επικαλούνται την ακύρωση των αποδεικτικών στοιχείων της Odebrecht στο πλαίσιο των προσπαθειών τους να ακυρωθούν οι υποθέσεις τους.
Το παλιό καθεστώς αντεπιτίθεται και κερδίζει, αλλά θα πρέπει να προσέξει. Σε μια εθνική δημοσκόπηση που δημοσιεύθηκε στις 3 Μαρτίου, η πλειονότητα των Βραζιλιάνων δήλωσε ότι η Lava Jato έκλεισε λόγω πολιτικών συμφερόντων. Το 74% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι οι πρόσφατες αποφάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου «ενθαρρύνουν τη διαφθορά».
© 2024 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
