THEPOWERGAME
Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 και η οικονομική σχολή μιας κορυφαίας σχολής επιχειρήσεων συνεδριάζει. Ο εκνευρισμός είναι εμφανής μεταξύ των συγκεντρωμένων διδασκόντων. Πολλοί είναι αναστατωμένοι από το γεγονός ότι τομείς της σχολής, όπως το μάρκετινγκ και η οργανωτική συμπεριφορά, είναι πιο δημοφιλείς, παρά την προφανή έλλειψη ακρίβειας. Η αίσθηση ότι τα οικονομικά θα έπρεπε να χαίρουν μεγαλύτερου σεβασμού είναι διάχυτη. Ένας καθηγητής μπορεί μετά βίας να συγκρατήσει την περιφρόνησή του. Οποιοσδήποτε με ένα καλό διδακτορικό στα οικονομικά, δηλώνει, θα μπορούσε άνετα να διδάξει σε οποιοδήποτε από τα άλλα τμήματα της σχολής.
Το περιστατικό αποτελεί ιδανικό παράδειγμα για να κατανοήσουμε την αλαζονεία των οικονομολόγων, η οποία εν μέρει συνεχίζει να υπάρχει. Ο ιμπεριαλισμός της επιστήμης -η τάση της να διεκδικεί την επικράτεια των πεδίων που γειτνιάζουν με τα οικονομικά ως δική της- είναι ο φόβος των κοινωνικών επιστημόνων. Ωστόσο, ο καθηγητής είχε δίκιο. Στη δεκαετία του 1990 τα οικονομικά θα μπορούσαν εύλογα να ισχυριστούν ότι κινούνται προς μια ενιαία επιστήμη των επιχειρήσεων. Μια ρεαλιστική θεωρία περί επιχειρήσεων βρισκόταν στα μελλοντικά σχέδια. Δυστυχώς, τρεις δεκαετίες μετά, το κενό δεν έχει καλυφθεί. Τα οικονομικά έχουν πλούσια μοντέλα ανταγωνισμού και αγορών, αλλά οι δυνάμεις τους τείνουν να παραπαίουν μόλις εισέλθουν στην πύλη του εργοστασίου ή στο κτίριο γραφείων.
Αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί. Τα οικονομικά αφορούν -ή τουλάχιστον υποτίθεται ότι αφορούν- την κατανομή των σπάνιων πόρων. Στη νεοκλασική θεωρία, οι αγορές βρίσκονται στο επίκεντρο. Οι συντελεστές παραγωγής (γη, εργασία και κεφάλαιο) και η προσφορά και η ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών κινούνται βάσει των μηνυμάτων που στέλνουν οι τιμές από τις συναλλαγές της αγοράς. Οι πόροι πηγαίνουν στην πιο επικερδή χρήση.
Αυτή είναι η θεωρία, η οποία όμως έχει μια κραυγαλέα παράλειψη, όπως επισήμανε ο Ronald Coase, οικονομολόγος, σε ένα άρθρο του το 1937. Μεγάλο μέρος της κατανομής των πόρων στις οικονομίες δεν γίνεται στις αγορές, αλλά στο εσωτερικό των επιχειρήσεων. Οι πρωταγωνιστές είναι οι εργαζόμενοι. Καθοδηγούνται όχι από τα μηνύματα των τιμών, αλλά από τις διοικητικές αποφάσεις. Η θεωρία ότι οι επιχειρήσεις μεγιστοποιούν το κέρδος είναι μια άλλη σύγκρουση με την πραγματικότητα. Λειτουργούν, όπως σημείωσε ο Herbert Simon, πρωτοπόρος της τεχνητής νοημοσύνης και των επιστημών των αποφάσεων, μέσα σε μια ομίχλη άγνοιας και λάθους. Καμία επιχείρηση δεν θα μπορούσε να επεξεργαστεί όλες τις πληροφορίες που απαιτούνται για τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Αντιθέτως, οι επιχειρήσεις λειτουργούν υπό συνθήκες «περιορισμένου ορθολογισμού», λαμβάνοντας αποφάσεις που είναι ικανοποιητικές και όχι βέλτιστες.
Για χρόνια, τα οικονομικά δεν προχώρησαν σχεδόν καθόλου στις γραμμές που χάραξαν οι Coase και Simon. Μόλις το 1972, ο Coase παραπονέθηκε ότι η εργασία του για τη φύση της επιχείρησης «αναφερόταν πολύ και χρησιμοποιούνταν ελάχιστα». Ωστόσο, σχεδόν αμέσως μόλις ο Coase εξέφρασε το παράπονό του για την απουσία του, άρχισε να δημιουργείται ένα σώμα αυστηρής έρευνας σχετικά με την επιχείρηση, η οποία άνθησε κατά τη διάρκεια των δύο επόμενων δεκαετιών.
Ένας βασικός πυλώνας της έρευνας αυτής είναι η ιδέα της επιχείρησης ως συντονίστριας της ομαδικής παραγωγής, όπου η συμβολή κάθε μέλους της ομάδας δεν μπορεί να διαχωριστεί από των άλλων. Η ομαδική παραγωγή απαιτεί μια ιεραρχία για την ανάθεση καθηκόντων, την παρακολούθηση της προσπάθειας και την ανάλογη ανταμοιβή των ανθρώπων. Αυτό με τη σειρά του χρειάζεται ένα διαφορετικό είδος διευθέτησης. Στις συναλλαγές της αγοράς τα αγαθά ανταλλάσσονται με χρήματα, η συμφωνία έχει ολοκληρωθεί και δεν υπάρχουν πολλά περιθώρια αμφισβήτησης. Ωστόσο, λόγω του περιορισμένου ορθολογισμού, στις επιχειρήσεις δεν είναι δυνατόν να καθοριστούν εκ των προτέρων όλα όσα απαιτούνται από κάθε μέρος σε κάθε πιθανή περίσταση. Οι συμβάσεις μιας επιχείρησης με τους υπαλλήλους της είναι αναγκαστικά “ελλιπείς”. Διατηρούνται από την εμπιστοσύνη και, τελικά, από την απειλή της κατάρρευσης, η οποία κοστίζει σε όλα τα μέρη.
Όπου υπάρχει ανάθεση καθηκόντων, υπάρχει πρόβλημα κινητροδότησης -πώς να πείσουμε έναν εργαζόμενο να ενεργεί για λογαριασμό της επιχείρησης, να είναι ομαδικός παίκτης και όχι στενά ιδιοτελής. Αυτό είναι γνωστό στα οικονοµικά ως το πρόβληµα εντολέα-αντιπροσώπου, πηγή πολλών διαφωτιστικών θεωριών αυτήν την περίοδο. Φυσικά και τα κίνητρα έχουν σημασία, αλλά συχνά η καλύτερη προσέγγιση είναι οι οργανισμοί να πληρώνουν έναν σταθερό μισθό και να μη συνδέουν τις ανταμοιβές με κάποια εργασία. Αν, για παράδειγμα, συνδέσετε την αμοιβή των εκπαιδευτικών με τα αποτελέσματα των εξετάσεων, τότε θα «διδάσκουν σύμφωνα με το τεστ», αντί να εμπνέουν τους μαθητές να σκέφτονται ανεξάρτητα.
Τέτοιες ερευνητικές κατευθύνσεις χάρισαν βραβεία Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών στους Oliver Williamson, Oliver Hart και Bengt Holmstrom. (Ο Coase είχε κερδίσει το βραβείο το 1991, ο Simon το 1978.) Το έργο τους εξηγεί εν μέρει γιατί, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο καθηγητής μας στη σχολή επιχειρήσεων ήταν τόσο σίγουρος ότι τα οικονομικά θα έπρεπε να κυριαρχήσουν στη μελέτη των επιχειρήσεων. Τα μπεστ σέλερ του Michael Porter, ενός οικονομολόγου που μετατράπηκε σε γκουρού των επιχειρήσεων, τροφοδότησαν περαιτέρω αυτήν την αισιοδοξία, όπως και ο ενθουσιασμός για τις δυνατότητες της θεωρίας παιγνίων στην εταιρική στρατηγική. Ωστόσο, σήμερα, αν μια επιχείρηση προσλάβει έναν επικεφαλής οικονομολόγο, θα το κάνει για να έχει μια άποψη σχετικά με την ανάπτυξη του ΑΕΠ ή την πολιτική της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ. Δεν θα τον προσλάβει για συμβουλές σχετικά με την εταιρική στρατηγική.
Οι εταιρείες εξαιρούνται
Υπάρχουν λόγοι γι’ αυτό. Ο ένας είναι το ακαδημαϊκό κύρος. Η οικονομική επιστήμη θέλει να θεωρεί τον εαυτό της θεμελιώδη επιστήμη, όπως η φυσική, και όχι πρακτική, όπως η μηχανική. Όμως, τα περισσότερα από αυτά που κάνουν μια επιχείρηση να ευημερεί δεν μπορούν να αποτυπωθούν σε μια σφιχτή θεωρία με μερικές εξισώσεις. Έχουν να κάνουν με το πόσο καλά διαχέονται οι ιδέες, οι πληροφορίες και η λήψη αποφάσεων σε όλη την επιχείρηση. Και η αμοιβή δεν είναι το μόνο κίνητρο. Οι ισχυρές επιχειρήσεις διαμορφώνονται από κοινές αξίες και κοινές ιδέες για τον σωστό τρόπο με τον οποίο πρέπει να γίνονται τα πράγματα -αυτό που ονομάζουμε εταιρική κουλτούρα. Οι άνθρωποι είναι υπερήφανοι για τη δουλειά τους και τον χώρο εργασίας τους. Αυτά δεν είναι θέματα που απασχολούν τους οικονομολόγους.
Επίσης, η οικονομική επιστήμη δεν είναι άνετη με την ιδιαιτερότητα των επιχειρηματικών προβλημάτων. Η επίλυσή τους είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό θέμα θέσπισης κατάλληλων οικονομικών κινήτρων. Απαιτεί λεπτομερή γνώση της τεχνολογίας, των διαδικασιών και των ανταγωνιστών, καθώς και της κοινωνικής ψυχολογίας και των πολιτικών τάσεων. Τα οικονομικά δεν είναι ποτέ αρκετά. Πολλές από τις επιρροές σε οποιοδήποτε επίκαιρο επιχειρηματικό ζήτημα -για παράδειγμα, ποια τεχνολογική εταιρεία θα κερδίσει την κούρσα της Τεχνητής Νοημοσύνης- βρίσκονται εκτός της αρμοδιότητάς τους.
Υπάρχουν οικονομικές ιδέες που οι επιχειρηματίες αγνοούν, με κίνδυνο να υποστούν τις συνέπειες. Εάν η στρατηγική μιας επιχείρησης μπορεί να αντιγραφεί ελεύθερα, θα πρέπει να αναμένει ότι τα κέρδη της θα εξαφανιστούν γρήγορα. Μια υγιής επιχείρηση χρειάζεται συγκριτικό πλεονέκτημα. Ωστόσο, πέρα από κάποιες βασικές αρχές, τα οικονομικά έχουν να πουν ελάχιστα πρακτικά χρήσιμα πράγματα για το τι κάνει μια επιχείρηση επιτυχημένη. Η μελέτη των επιχειρήσεων παραμένει ένα προχωρημένο φυλάκιο της αυτοκρατορίας. Φαίνεται πλέον απίθανο τα οικονομικά να μπορέσουν ποτέ να κατακτήσουν το έδαφος πλήρως.
© 2023 The Economist Newspaper Limited. All rights reserved.
Άρθρο από τον Economist, το οποίο μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε με επίσημη άδεια από την www.powergame.gr. Το πρωτότυπο άρθρο, στα αγγλικά, βρίσκεται στο www.economist.com.
Ακολουθήστε το Powergame.gr στο Google News για άμεση και έγκυρη οικονομική ενημέρωση!
