Δημιουργώντας πόλεις βιώσιμες και ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή

Αμαλία Μαρία Κουτσογιάννη

Γεωγράφος, MSc Συστήματα Διαχείρισης Ενέργειας και Προστασίας Περιβάλλοντος, Συνεργάτης Ειδικού Γραμματέα Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού

Είναι γνωστό ότι στις πυκνοδομημένες περιοχές, ιδίως κατά τους θερινούς μήνες, οι θερμοκρασίες που παρατηρούνται είναι πολύ συχνά σημαντικά υψηλότερες από τις θερμοκρασίες που επικρατούν σε γειτονικά αραιοκατοικημένα προάστια ή σε κοντινές αγροτικές περιοχές. Η θερμοκρασιακή διαφορά κυμαίνεται από 1o C ως 2o C στη διάρκεια της ημέρας αλλά μπορεί να φθάσει και τους 6o-8oC τη νύχτα, όταν επικρατεί άπνοια ή πνέουν ασθενείς άνεμοι. Η αστική θερμονησίδα (urban heat island), όπως ονομάζεται, είναι το φαινόμενο κατά το οποίο η θερμοκρασία στο κέντρο μιας πόλης είναι μεγαλύτερη απ’ αυτή των προαστίων και της αγροτικής περιοχής που την περιβάλλει. Παρατηρείται κυρίως μετά τη δύση του ήλιου, όταν δεν υπάρχουν ισχυροί άνεμοι και οφείλεται, κατά κύριο λόγο, σε δυο παράγοντες: στο μικρότερο βαθμό ψύξης του κέντρου της πόλης σε σχέση με την περιφέρεια και στην εκπομπή θερμότητας στο κέντρο της πόλης από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες.

Για μικρές πόλεις η τιμή της διαφοράς θερμοκρασίας είναι 2-3° C, ενώ για μεγάλες πόλεις όπως π.χ. η Αθήνα μπορεί να φτάσει τους 10-12° C. Από παλαιότερες μελέτες του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών γνωρίζουμε ότι η ένταση του φαινομένου έχει καταγραφεί έως και τους 8o C στην Πάτρα και έως τους 7o C στον Βόλο.

Βασικοί παράγοντες που προκαλούν το φαινόμενο αυτό είναι η πυκνότητα της δόμησης, η έλλειψη χώρων πρασίνου, η αυξημένη παραγωγή ρύπων και η απορριπτόμενη θερμότητα από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Επίσης ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι τα δομικά υλικά και οι τελικές επιφάνειες των κτιρίων και των οριζόντιων επιφανειών.

Ποιες είναι οι συνέπειες και απειλές του φαινομένου της αστικής θερμονησίδας; Είναι ίδιες σε όλο τον αστικό ιστό;

Απάντηση στο ερώτημα έρχεται να δώσει πρόσφατο επιστημονικό άρθρο με τίτλο: Widespread Race and Class Disparities in Surface Urban Heat Extremes Across the United States1(Susanne Amelie Benz, Jennifer Anne Burney, 2021). Από την έρευνα αυτή προκύπτει ότι ιδιαίτερα το καλοκαίρι, η θέρμανση στις πόλεις λόγω αλλαγών στο επιφανειακό ενεργειακό ισοζύγιο θέτει σε κίνδυνο την ανθρώπινη υγεία και παραγωγικότητα. Επιπλέον, παρατηρείται ότι η κατανομή της πλεονάζουσας αστικής θερμότητας ποικίλλει εντός των πόλεων, και ως εκ τούτου οι κοινότητες δεν μοιράζονται το ακραίο θερμικό φορτίο μιας πόλης εξίσου. Διαπιστώθηκε ότι στις κομητείες των Ηνωμένων Πολιτειών γειτονιές με χαμηλότερο εισόδημα και υψηλότερα ποσοστά μη λευκών κατοίκων, αντιμετωπίζουν σημαντικά μεγαλύτερη ακραία αστική ζέστη συγκριτικά με τις πλουσιότερες, αντίστοιχες γειτονιές με υψηλότερο ποσοστό λευκών κατοίκων.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι να υπάρχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπινου πληθυσμού, κάτι το οποίο γίνεται σαφές από την εμφάνιση αναπνευστικών ασθενειών, επεισοδίων εγκεφαλικής και θερμικής φύσης, όπως κόπωση, συγκοπή, εξάντληση και θερμοπληξία.

Tη σύνδεση ακραίας ζέσης και υψηλού ποσοστού θνησιμότητας επισημαίνει και πρόσφατη μελέτη του ΟΗΕ2 (Οκτώβριος, 2022). Από την μελέτη προκύπτει ότι τα προβλεπόμενα μελλοντικά ποσοστά θνησιμότητας από υπερβολική ζέστη θα είναι εκπληκτικά υψηλά μέχρι το τέλος του αιώνα με τους ανθρώπους στις φτωχότερες χώρες να βιώνουν πολύ μεγαλύτερα επίπεδα αύξησης.

Το παρατεταμένο θερμό περιβάλλον δεν επηρεάζει μόνο τους έμβιους οργανισμούς αλλά και τα υλικά. Η υψηλή θερμοκρασία σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες στο αστικό περιβάλλον, όπως υγρασία και ρύπανση, επισπεύδει σε ένα βαθμό την μηχανική κόπωση των δομικών υλικών μιας πόλης. Επιπλέον στις πόλεις λόγω του φαινομένου έχουμε αυξημένη ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας και νερού. Συγκριτική μελέτη 15 ερευνών έδειξε ότι η αύξηση της θερμοκρασίας κατά μόνο 1°C μπορεί να είναι υπεύθυνη για πιθανή αύξηση της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας κατά 0,5% έως και 8,5% (Santamouris et all,2014).

Πώς αντιμετωπίζονται οι συνέπειες της αστικής θερμονησίδας;

Η απάντηση βρίσκεται στη δημιουργία ανθεκτικών πόλεων. Η ανθεκτικότητα πόλεων αναφέρεται ιδίως στην εξασφάλιση του μέλλοντος των πόλεών μας ενάντια στα μελλοντικά σοκ και τις πιέσεις από την κλιματική αλλαγή και την ενεργειακή κρίση. Όμως η πολιτική για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής εντός των πόλεων είναι κάτι περισσότερο από την επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών στα κτίρια , και αφορά εξίσου των μετριασμό των επιπτώσεών της. Η ενίσχυση της φύσης και η προστασία της τοπικής βιοποικιλότητας, για παράδειγμα, είναι σημαντικές παρεμβάσεις στην προσπάθεια δημιουργίας πιο βιώσιμων και ανθεκτικών πόλεων, καθώς ένα υγιές, φυσικό οικοσύστημα μπορεί να μετριάσει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεσμεύοντας άνθρακα, παρέχοντας σκιά, αιχμαλωτίζοντας τα ύδατα απορροής και προστατεύοντας τις ακτές από τη διάβρωση.

Στοχεύοντας σε αυτή την κατεύθυνση, άλλωστε, Δήμαρχοι από 31 πόλεις, όπως το Λος Άντζελες, η Βομβάη, το Παρίσι, η Στοκχόλμη και το Σίδνεϊ, υπέγραψαν πέρυσι κοινή δήλωση (Urban Nature Declaration), υποσχόμενοι ότι το 30-40% της συνολικής δομημένης επιφάνειας της πόλης τους θα αποτελείται από πράσινους χώρους έως το 2030 και το 70% των κατοίκων θα έχει πρόσβαση σε πράσινους ή μπλε (υδάτινους) δημόσιους χώρους, σε απόσταση 15’ με τα πόδια ή με ποδήλατο. Κατασκευαστές και ιδιοκτήτες ενσωματώνουν πράσινες υποδομές, όπως πράσινους τοίχους και ταράτσες και υπαίθριους χώρους πρασίνου σε μια προσπάθεια προστασίας διατήρησης της βιοποικιλότητας.

Καλές πρακτικές που μπορούν να υιοθετηθούν στην Ελλάδα και βασίζονται στις Αρχές Ανθεκτικού Σχεδιασμού είναι:

Επέκταση των Χώρων Πρασίνου
Εκμετάλλευση των Αστικών Υδάτινων Οδών
Προστασία της Αστικής Γεωργίας
Προγράμματα δενδροφυτεύσεων με συμμετοχή πολιτών και παιδιών
Εντοπισμός των ελευθέρων και αδόμητων χώρων των μεγάλων αστικών πόλεων και μετατροπή τους σε «ψυχρές οάσεις»
Απόλυτη προτεραιότητα στις μετακινήσεις με Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και ενθάρρυνσης της οικολογικής μετακίνησης
Θέσπιση βιοκλιματικών προδιαγραφών για τα νέα κτίρια και ενθάρρυνση υιοθέτησης βιοκλιματικών προδιαγραφών για τα παλιά.
Χρήση ψυχρών υλικών για την κατασκευή δρόμων, πεζοδρομίων και ακάλυπτων χώρων.

Οι πόλεις που υιοθετούν ένα πρόγραμμα βιώσιμης διαχείρισης με τελικό στόχο τις μηδενικές εκπομπές θα συγκεντρώσουν πολλά οφέλη, τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα.

1 https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2021EF002016?utm_source=newsletter&utm_medium=email&utm_campaign=newsletter_axioswhatsnext&stream=science

2 https://www.ifrc.org/sites/default/files/2022-10/Extreme-Heat-Report-IFRC-OCHA-2022.pdf?utm_source=substack&utm_medium=email