Οι αναγκαίες τομές στην Πολιτική Προστασία

Γιώργος Παπακωνσταντής

Διδάκτορας πολιτικών ασφαλείας και πρώην αξιωματικός της ΕΛΑΣ

Κάθε φορά που συμβαίνει μια φυσική καταστροφή – όπως οι πρόσφατες πυρκαγιές – στην Ελλάδα, επανέρχεται η συζήτηση για την αποτελεσματικότητα της Πολιτικής Προστασίας στη χώρα. Συνήθως η συζήτηση αυτή διεξάγεται μέσα από κομματικές αντιπαραθέσεις όσο η κρίση είναι στην επικαιρότητα και μετά παύει, καθώς η ζωή συνεχίζεται και νέα θέματα καλύπτουν το ενδιαφέρον μας, μέχρι την επόμενη καταστροφή. Είναι όμως φανερό πια ότι η Πολιτική Προστασία απαιτεί πολλά περισσότερα από συζητήσεις στο διαδίκτυο ή από κομματικές αντιπαραθέσεις σε μια συζήτηση στη Βουλή.

Η Πολιτική Προστασία ως εφαρμογή διαδικασιών προστασίας των πολιτών από φυσικές απειλές, η οποία περιλαμβάνει θεσμούς και πρακτικές, δεν πάσχει από έλλειψη καλών προθέσεων, ούτε καν από έλλειψη φιλότιμου. Δεν υπάρχει πολιτικός ή κρατικός αξιωματούχος που να μη θέλει στη «βάρδια» του τις ελάχιστες δυνατές απώλειες στις κρίσεις φυσικών καταστροφών. Δεν υπάρχει κανείς από αυτούς που να μη θέλει να δείξει θάρρος, αυταπάρνηση και κόπο στην αντιμετώπισή τους, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι μέσα από το κράτημα της μάνικας, την επίσκεψη στο πεδίο, το ξενύχτι, τις φωνές, τις αλλεπάλληλες διαταγές θα δείξει ότι είναι μάχιμος. Άλλωστε αυτό ζητά και η Ελληνική κοινωνία, η οποία δεν μπορεί να φανταστεί έναν υπουργό να ασκεί πολιτική διαχείρισης κρίσης κλεισμένος σε ένα στρατηγείο οργανωμένο και αποτελεσματικό, αλλά τον θέλει στο πεδίο να κρατά τη μάνικα, ασχέτως αν τελικά κανείς δε συντονίζει στο στρατηγείο…Έτσι όμως η πολιτική προστασία στην Ελλάδα πάσχει. Πάσχει από έλλειψη ορθολογικής και αποτελεσματικής μελέτης, οργάνωσης, σχεδιασμού, και προνοητικότητας. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ζήτημα οργανωσιακής κουλτούρας, η οποία διακατέχει όχι μόνο το δημόσιο τομέα, αλλά και την ίδια την Ελληνική κοινωνία.

Πολιτική Προστασία: Δαιδαλώδης οργάνωση

Η πολυπλοκότητα της οργάνωσης, οι αλληλεπικαλύψεις, η σύγχυση καθηκόντων, η αδυναμία γραμμικής οργανωμένης λειτουργίας, είναι εμφανέστατα. (Πρόβλεψη απειλής-τρωτότητας, μελέτη αντιμετώπισης, πρόβλεψη πόρων και προληπτικών δράσεων, οργάνωση επιχειρησιακής δράσης όταν «σκάσει» η απειλή, συντονισμός και αντιμετώπιση της κρίσης, εφαρμογή σχεδίων αποκατάστασης και αξιολόγηση διαδικασιών μετά τη λήξη συναγερμού). Όλα αυτά χάνονται διαχρονικά σε μια δαιδαλώδη γραφειοκρατική και συγκεντρωτική οργάνωση, η οποία διακατέχει το σύνολο του δημόσιου τομέα, όσο και αν τελευταία υπάρχουν εμφανείς βελτιώσεις.

Στο τοπίο της οργάνωσης π.χ. έχουμε αρμόδιο υπάλληλο πολιτικής προστασίας του δήμου, αρμόδιο αιρετό, συνήθως αντιδήμαρχο, αρμόδιο υπάλληλο της αντιπεριφέρειας, αρμόδιο αιρετό αντιπεριφέρειας και περιφέρειας, έχουμε ακόμη την πρόσφατη θέση του συντονιστή πολιτικής προστασίας σε κάθε περιφέρεια, βάλτε σε όλα αυτά τις διοικήσεις πυροσβεστικής και αστυνομίας, τα δασαρχεία, τους Οργανισμούς Κοινής Ωφέλειας, την αεροπορία, και προσθέστε τα επίπεδα διοίκησης Γενικής γραμματείας Πολιτικής Προστασίας, τον Υφυπουργό Πολιτικής Προστασίας και τον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη συν τα υπουργεία Αγροτικής Ανάπτυξης και υποδομών και περιβάλλοντος. Λογικά εμπλέκεται και το υπουργείο Υγείας, το ΕΚΑΒ, η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας και ένα σωρό άλλοι. Είναι πραγματικά ευτύχημα που σε ένα τέτοιο χαοτικό περιβάλλον δεν υπήρξαν παρά μόνο 2 ανθρώπινες απώλειες στις πρόσφατες πυρκαγιές. Ο συντονισμός και η διοίκηση συνήθως γίνεται εκ των ενόντων, καθόσον δεν υπάρχουν ακριβείς διαδικασίες. Έωλη είναι επίσης η εκπόνηση διαφόρων πολυσέλιδων σχεδίων («Εγκέλαδος» για το σεισμό, «Βορέας» για χιόνια και παγετό, «Δάρδανος» για πλημμύρες, «Ιόλαος» για Πυρκαγιές κλπ) που με γραφειοκρατική επιμέλεια έχει εκπονήσει η Γ.Γ.Π.ΠΡ. και έχει στείλει σε δήμους και περιφέρειες ως πρότυπα υποδείγματα για την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών χωρίς να έχουν καμιά σχέση με το κάθε φορά διαφορετικό πεδίο εφαρμογής, ενώ κανείς δε φροντίζει για την προσαρμογή αυτών των λεπτομερειακών εκθέσεων ιδεών σε εφαρμόσιμες πρακτικές.

Η αντιμετώπιση των πρόσφατων πυρκαγιών

Οι τελευταίες πυρκαγιές έδειξαν ότι κάπως είχαν οργανωθεί καλύτερα οι προτεραιότητες. Οι εκκενώσεις σωστά έγιναν προκειμένου να μη χαθεί ανθρώπινη ζωή, όμως σίγουρα αυτό δυσκόλεψε τις κατασβέσεις, αφενός γιατί συχνά τα πυροσβεστικά είχαν άγνοια δρόμων και κρουνών, όταν δεν υπήρχε κανείς από την περιοχή, αφετέρου χάθηκε χρόνος και κόπος στην αντιμετώπιση των αρνητών των εκκενώσεων, αλλά και εκείνων που εξαιτίας επαγγελματικών γνώσεων θα μπορούσαν να βοηθήσουν ουσιαστικά στις κατασβέσεις. Και τι γίνεται με τους αιρετούς, προέδρους κοινοτήτων, συμβούλους, δημοτικούς συμβούλους κλπ. Ποιος είναι ο ρόλος τους σ αυτές τις περιπτώσεις; Και ποιος ο ρόλος εκείνων που δηλώνουν εθελοντές και προστρέχουν στο πεδίο; Η σύγχυση είναι τέτοια που ο αρχηγός της Αξιωματικής αντιπολίτευσης ούτε λίγο ούτε πολύ, επιβράβευσε εκείνους που παράκουσαν τις διαταγές εκκενώσεων… Από την άλλη, η σύμπραξη δυνάμεων από χώρες της Ευρώπης στο πλαίσιο του RescEU, είναι μια σημαντική επιπλέον δυνατότητα, η οποία απαιτεί βεβαίως νέες προσαρμογές σε οργανωτικό επίπεδο για την υποδοχή, φιλοξενία, τον επιχειρησιακό συντονισμό τους κλπ.

Οπωσδήποτε πρέπει να γίνει αξιολόγηση του τι πήγε καλά και τι όχι στις πρόσφατες πυρκαγιές και να γίνεται κάθε φορά σε κάθε παρόμοια κρίση. Όμως πρέπει να γίνεται από ανεξάρτητο φορέα, γιατί προφανώς αν αυτοαξιολογηθούν οι εμπλεκόμενοι, το αποτέλεσμα θα είναι εντελώς υποκειμενικό. Εννοείται ότι τα αποτελέσματα της αξιολόγησης πρέπει να γίνονται μαθήματα για κάθε επόμενη φορά. Το πρόβλημα δεν είναι πρόβλημα προθέσεων, όπως παρουσιάζεται συχνά στα ΜΜΕ ή φαίνεται στην κομματική αντιπαράθεση. Είναι καθαρά πρόβλημα οργάνωσης και συμπεριφοράς στο πλαίσιο της οργάνωσης για την αντιμετώπιση της κρίσης. Η σύγχυση αυτή διαχέεται τόσο στον πολιτικό κόσμο της χώρας όσο και στην κοινωνία. Δεν χρειαζόμαστε ήρωες, χρειαζόμαστε αποτελεσματικούς επαγγελματίες και εθελοντές.

Αναγκαία η μεταρρύθμιση

Εκείνο που επείγει τώρα είναι να ξεκινήσουν αντιπλημμυρικά έργα που θα είναι η επόμενη κρίση των καμένων περιοχών. Όμως και εκεί οι εγγενείς καθυστερήσεις από την γραφειοκρατία και την πολυπλοκότητα των διαδικασιών, δημιουργούν πρόβλημα και ανασφάλεια ως προς την έγκαιρη προετοιμασία.

Έχοντας όμως ως δεδομένο ότι θα αυξάνονται οι πάσης φύσεως κρίσεις φυσικών καταστροφών για τις οποίες θα απαιτείται αντιμετώπιση από τις κρατικές υπηρεσίες ως βασική ανάγκη και προτεραιότητα, παρουσιάζεται η ουσιαστική θωράκιση της χώρας, απέναντι σ’ αυτές. Είναι αναγκαία λοιπόν μια μεταρρύθμιση σε βάθος της οργάνωσης, των δομών και του τρόπου λειτουργίας του συστήματος πολιτικής προστασίας της χώρας, η οποία όμως απαιτεί βαθιά και εμπεριστατωμένη μελέτη των απειλών από τη μια σε τοπικό και εθνικό επίπεδο και από την άλλη των οργανωτικών και επιχειρησιακών προβλημάτων και των δυνατοτήτων που υπάρχουν ως προς τη λειτουργία και την αποτελεσματικότητα.

Η ίδρυση Υπουργείου Πολιτικής Προστασίας, με αυξημένες εξουσίες απέναντι σε άλλες κρατικές δομές σε περιπτώσεις κρίσεων, η σύσταση κινητών κέντρων επιχειρήσεων που θα μπορούν να συντονίζουν και να ομογενοποιούν τη δράση διαφορετικών υπηρεσιών, χρησιμοποιώντας τεχνολογία πέρα από την κινητή τηλεφωνία, η οποία εν τέλει είναι σχεδόν ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας μέχρι τώρα, η χρήση υψηλής τεχνολογίας, σε συνδυασμό με απλοποίηση ιεραρχικών δομών, ξεκαθάρισμα καθηκόντων και αρμοδιοτήτων, είναι κάποια από τα αναγκαία μέτρα. Το ξεκαθάρισμα του προληπτικού αλλά και επιχειρησιακού ρόλου των ΟΤΑ, οι διαδικασίες άμεσης επιστράτευσης για θέματα πολιτικής προστασίας όπου απαιτείται, η οργάνωση και η εκπαίδευση εθελοντών, αλλά και η εκπαίδευση των πολιτών, η πρόβλεψη ευθυνών και κυρώσεων και ένα σωρό άλλα, πρέπει να προβλεφθούν και να αλλάξουν την ιδιαίτερα γραφειοκρατική, συγκεντρωτική και εν τέλει αναποτελεσματική δομή που υπάρχει τώρα. Ακόμη, οι αλλαγές πρέπει να γίνουν με τη μέγιστη δυνατή συμβολή ειδικών επιστημόνων στην οργάνωση δομών διοίκησης και διαχείρισης κρίσεων και με μόνη πολιτική σκοπιμότητα, την ελαχιστοποίηση των δυσμενών επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών.

Ας ξεκινήσει το συντομότερο μια διαδικασία η οποία μόνο εθνικό χαρακτήρα μπορεί να έχει.